|
Suya Erişim Hakkı:
Küresel Bir Kriz ve Hukuki Perspektifler
Suya erişim, temel bir insan hakkı olmasına rağmen, dünya genelinde halen büyük bir sorun teşkil etmektedir. Bu makalede suya erişim hakkının önemini vurgulayan ve küresel bir farkındalık günü olarak kabul edilen dünya su günü münasebetiyle suyun korunması, su kaynaklarına erişim hakkı ve bu hakların hukuki yönleri üzerinde durulacaktır.
Yaşamın devamı için başka bir alternatifi olmayan, buna karşın insan eliyle üretilemeyen dünya su kaynaklarının %97,5'ini okyanuslarda bulunan tuzlu sular, geri kalan %2,5'ini ise tatlı su oluşturmaktadır1. Ancak bu tatlı suyun da büyük bir kısmı buzullar ve yer altı suyu olup, doğrudan erişilebilir değildir. Tatlı su kaynaklarının %69'u Antarktika ve Arktik’te iken, %30'u yer altı suyu olarak akiferlerde2, %0.26'sı ise yüzeydedir. Tatlı suyun yalnızca %1’ine ulaşılabilir durumdadır3. Ulaşılabilir durumdaki suyun ise sadece % 0.3‘ü içilebilir niteliktedir4.
Bununla birlikte 1960 yılında 3 milyar kişiden oluşan dünya nüfusu, 2023 yılında 8 milyar 25 milyon kişiye ulaşmıştır5. Bu nedenle Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) tarafından hazırlanan bir rapora göre bu nüfusun üçte ikisi, her yıl en az bir ay şiddetli su kıtlığı yaşamakta iken6, 2,4 milyar kişi yeterli sağlıklı suya sahip değildir7. Dünya nüfusunun yaklaşık %25'i su kıtlığı riskiyle karşı karşıyadır8. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, 2050 yılına gelindiğinde nüfus %34 oranında artarak 9,1 milyara ulaşacaktır9. Bu durumda nüfusun %40'ının su sıkıntısı çekmesi öngörülüyor.10 Dünya nüfusunda öngörülen bu artış ile ters orantılı şekilde su kaynaklarının azalması büyük bir tehdittir11. Aynı tehdit su kıtlığı bakımından 32. Sırada olup yüksek risk kategorisinde yer alan ülkemiz bakımından da geçerlidir12. Bu tehdidin büyüklüğü, ağırlığının %10'u oranında su kaybeden bir kimsenin vücudunda oluşan dehidrasyon nedeniyle hayatını kaybetmesiyle açıklanabilir.
Su kaynaklarındaki kıtlığın başlıca sebepleri şunlardır: İklim değişikliği, nüfus artışı, tarım, sanayi ve evsel su tüketiminin yükselmesi, suyun verimli kullanılmaması ve atıkların su kaynaklarına karışmasıdır. Diğer bir ifadeyle su kıtlığı yalnızca doğal sebeplerden kaynaklanan bir sonuç değildir. Zira su kıtlığı insanoğlu eliyle ve insan faaliyetlerinin etkisiyle büyüyen bir krizdir.
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 1993'te her yıl 22 Mart'ı “Dünya Su Günü” olarak kutlama kararı almıştır. UNESCO'nun 22 Mart 2024'te yayımlanan Birleşmiş Milletler Dünya Su Kalkınma Raporu'na göre13, 2,2 milyar insan hala güvenli içme suyuna erişim sağlayamıyor. Ayrıca, 3,5 milyar insan, suyun uygun şekilde arıtılması ve sağlık koşullarına erişim noktasında eksiklikler yaşamaktadır14. Bu sorunun 2030 yılına kadar daha da büyümesi bekleniyor. 2002-2021 yıllarında kuraklıklar 1,4 milyardan fazla insanı etkilemiştir. 2022'de dünya nüfusunun yarısı ciddi su kıtlığı yaşarken, dörtte biri yenilenebilir tatlı su kaynaklarının %80'ini kullanarak aşırı su stresi ile karşı karşıyadır.
Bu gibi faktörlerin yanı sıra Afrika’da içme suyu temini için her gün mayınlarla dolu sınırı aşarak Gambiya'ya giden Afrika’lılar, aşırı su tükettiği gerekçesiyle 10.000’e yakın devenin itlaf edileceğini duyuran Avustralya’nın tutumu, dünyanın aslında ana ekseni gibi görünen petrol vb. doğal kaynaklar etrafında değil de su kaynakları etrafında döndüğünü ortaya koymaktadır15.
Greenpeace tarafından 22 Mart Dünya Su Günü sebebiyle “Suyuna sahip çık” başlığıyla yapılan açıklamada suya olan küresel talebin her yıl %1 daha arttığı, bu durumda 2050 yılında şimdikine nazaran %20-%30 arasında daha çok suya ihtiyaç olacağı anlamını taşıdığı, dünya üzerinde 10 kişiden 3’ünün güvenli içme suyuna erişiminin bulunmadığı, dünya nüfusunun çeyreğine ev sahipliği yapan 17 ülkenin "çok yüksek" su stresi ile karşı karşıya kaldığı, dünya nüfusunun ¼ ünün su krizinin eşiğinde olduğu, 4 milyar insanın yılda en az bir kez ciddi su kıtlığı yaşadığı, hesaplamalara göre 2050'de bu rakamın 4,8 ila 5,7 milyara çıkacağına dair veriler yayınlanmıştır16.
Bireylerin sağlıklı bir yaşam için suyun korunması ve sürdürülebilir bir şekilde dağıtılması anlamına gelen insan hakkı olarak “suya erişim hakkı” ya da diğer adıyla “su hakkı” dünya genelinde uluslararası anlaşmalar17 ile tanınmaktadır. Su hakkı sadece insan hakları açısından değil, aynı zamanda Birleşmiş Milletler Su Hakkı Bildirgesi, Rio Deklarasyonu, Avrupa Su Çerçeve Direktifi gibi uluslararası hukuki belgelerle, uluslararası ticaret, çevre koruma ve kalkınma ile de bağlantılıdır. Suya erişim hakkı ve su yönetimi konusunda uluslararası alanda, Hindistan’daki açılan suya erişim davaları veya Afrika’daki su krizine ilişkin yasal çözümler örnek verilebilir.
Ülkemizde 2709 s. T.C. Anayasası m. 56 "Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir" hükmü ile 2872 s. Çevre Kanunu ve diğer yasal düzenlemeler içerisinde yer verilmek suretiyle bu hak koruma altına alınmıştır. Su kaynakları açısından tüm dünyayı tehdit eden şiddetli kuraklık su zengini olarak bilinen ülkemizi de “su stresi” yaşayan ülkeler kategorisine sokmuştur.
Bu nedenle ülkemizdeki su kaynaklarının yönetimi ve suya dair hukuki düzenlemeler benzer çeşitli yasal düzenlemelerle sağlanmakta olup, bu hususta tek bir yasal düzenlemeyi içeren "Su Kanunu" çalışmaları yapılmakta olup, buna ilişkin olarak taslak bir düzenleme yapılmıştır. Bununla birlikte ülkemiz çapında su kaynaklarının miktar ve kalite açısından kontrol ve sürdürülebilirliği için faaliyet gösteren temel kuruluş 4/7/2011 tarihinde kurulan ve Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı olarak kurulan faaliyet gösteren Su Yönetimi Genel Müdürlüğü’dür. Söz konusu kuruluşa 10/7/2018 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan ?(1) s. Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı*Kararnamesinin m. 410 ve m. 421 hükümleriyle18 su kaynaklarının yönetimi, ile ilgili çalışmalar yapılması hususunda gerekli faaliyetlerin yürütülmesi gibi görevler tevdi edilmiştir. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından bu kapsamda yürütülen faaliyetlerden konumuz bakımından en önemlileri su ile alakalı kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonun sağlanması, su yönetimi için gerekli altyapının oluşturulması, su kalitesi standartlarının geliştirilmesi, kuraklık yönetim planlarının hazırlanması, su hukuku kapsamında çalışmalar yapılması, su kanunu tasarısının hazırlanması, ulusal su bilgi sisteminin kurulup işletilmesi olarak sayılabilir. Bu doğrultuda, Avrupa Birliği ile uyum kapsamında AB Su Müktesebatı19 ve ülkemiz ihtiyaçları da dikkate alınarak Resmi Gazete’de Yönetmelik20, Tebliğ21 ve Genelgeler22 yayımlanmıştır. Bununla beraber, 29/11/2023 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan ve 157 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde Değişiklik Yapılmasına Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin m.5 hükmü23 ile (1) sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 435 inci maddesinden sonra gelmek üzere “Madde 435/A- (1) Su kaynaklarının etkin yönetimi ve verimli kullanımının temini için üst düzeyde koordinasyon ve işbirliğini sağlamak üzere Bakanlık bünyesinde Ulusal Su Kurulu kurulmuştur.” hükmü eklenerek “Ulusal Su Kurulu” kurulmuştur. Ulusal Su Kurulu su yönetim politikalarının belirlenmesi ve koordinasyonu, su havzalarının yönetimi, su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı, su kirliliği ile mücadele: su yönetimine ilişkin hukuki ve idari düzenlemeler ile prosedürleri gözden geçirilmesi, su ile ilgili eğitim ve bilinçlendirme gibi faaliyetleri yürütmektedir.
Bununla birlikte küresel bir sorun olan suyun korunması sorumluluğunun paylaşılması yalnızca devletlerin değil, bireylerin de aktif katılımını gerektirmektedir. Bu konular, yalnızca devletlerin değil, her bireyin de katkı sağlayabileceği kritik meselelerdir. Bu anlamda bireyler de devletler gibi su tasarrufu ve sürdürülebilir su yönetimi konusunda sorumluluk üstlenmelidir. Bunun için ev ve işyerlerinde su tasarrufu sağlayan düşük akışlı musluk başlıkları gibi armatür ve ekipmanların kullanılması, atık suyun tekrar kullanımını sağlayan tedbirlerin alınması (içerisinde insan vücudundan ayrılan sıvı ve ikincil atık kontaminasyonu bulunmayan gri su24 niteliğindeki atıksuyun kanalizasyon sistemine gitmeden önce doğru yöntemle arıtılarak yeniden kullanılabilmesi), yağmur suyunun toplanması, hava tahminlerine göre sulama, damlama su sistemlerinin kullanılması, su tasarrufu bakımından yüksek verimli çamaşır ve bulaşık makinelerinin kullanılması gibi tedbirlerle bu sürece katkıda bulunmak zorundadır.
Eğer bugün suyu bilinçsizce tüketmeye devam edersek, “damlaya damlaya göl olur” sözü tersine dönecek, her damlanın kaybı geleceğimizden çalınan bir yaşam kaynağına dönüşecektir. Ve sonunda, "damlaya damlaya yok olur" gerçeğiyle karşı karşıya kalacak, susuz bir dünyanın gölgesinde yaşam mücadelesi vereceğiz. Su tasarrufu bir tercih değil, geleceğimizi korumanın tek yoludur.
Kaynak:
https://www.sciencedirect.com/
https://tr.tradingeconomics.com/world/population
https://www.unicef.org/turkiye/bas%C4%B1n-b%C3%BCltenleri/unicef-her-3-%C3%A7ocuktan-1i-y%C3%BCksek-oranda-su-k%C4%B1tl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-%C3%A7ekiyor
https://faolex.fao.org/docs/pdf/tur181401.pdf
https://www.wri.org/freshwater/water-security
https://tr.euronews.com/2019/08/07/dunya-nufusunun-dortte-birinin-su-sorunu-var-turkiye-listede-32-sirada
https://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf
https://www.unesco.org/en/articles/water-crises-threaten-world-peace-report
https://tr.wikipedia.org/wiki/Sanitasyon#Ayr%C4%B1ca_bak%C4%B1n%C4%B1z
https://www.greenpeace.org/africa/en/press/9164/water-is-central-to-our-humanity
https://www.hsk.gov.tr/eklentiler/dosyalar/9a3bfe74-cdc4-4ae4-b876-8cb1d7eeae05.pdf
https://unmik.unmissions.org/sites/default/files/regulations/06turkish/TIntCovEcSocCulRights.pdf
https://www.ohchr.org/en/water-and-sanitation/about-water-and-sanitation
https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Haber/1216/Dunya-Su-Forumlari-Ve-Dunya-Su Konseyi
https://www.mevzuat.gov.tr/
https://www.resmigazete.gov.tr/
1https://avys.omu.edu.tr/storage/app/public/fakbal/133020/Su%20Kaynaklar%C4%B1%20Y%C3%B6netimi.pdf
2 https://www.mgm.gov.tr/genel/hidrometeoroloji.aspx?s=3&
3 https://sutema.org/suyun-dagilimi
4 https://webdosya.csb.gov.tr/db/bolu/icerikler/su-20180222083149.pdf
5 https://tr.tradingeconomics.com/world/population
6 https://www.unicef.org/turkiye/bas%C4%B1n-b%C3%BCltenleri/unicef-her-3-%C3%A7ocuktan-1i-y%C3%BCksek-oranda-su-k%C4%B1tl%C4%B1%C4%9F%C4%B1-%C3%A7ekiyor
7 https://faolex.fao.org/docs/pdf/tur181401.pdf
8 https://www.wri.org/freshwater/water-security
9https://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf
10https://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf
11 https://tr.wikipedia.org/wiki/Dehidratasyon
12https://tr.euronews.com/2019/08/07/dunya-nufusunun-dortte-birinin-su-sorunu-var-turkiye-listede-32-sirada
13 https://www.unesco.org/en/articles/water-crises-threaten-world-peace-report
14 https://tr.wikipedia.org/wiki/Sanitasyon#Ayr%C4%B1ca_bak%C4%B1n%C4%B1z
15 https://tr.euronews.com/2020/01/08/avustralya-da-kurakl-k-sebebiyle-10-bin-deve-keskin-nisanc-lar-taraf-ndan-oldurulecek
16 https://www.greenpeace.org/africa/en/press/9164/water-is-central-to-our-humanity-greenpeace
17 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 2010 yılında aldığı su ve sanitasyona ilişkin insan hakkını tanıması, Dünya Su Forumuyla ve diğer anlaşmalar.
18 ?1 s. Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı*Kararnamesi
19 Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atıksu Direktifi, Nitrat Direktifi, Yüzme Suyu Direktifi, İçme Suyu Direktifi, Taşkın Direktifi, Yeraltı Suyu Direktifi, Çevresel Kalite Standartları Direktifi, Deniz Stratejisi Direktifi
20 İçme Kullanma Suyu Havzalarının Korunmasına Dair Yönetmelik?, Sulama Sistemlerinde Su Kullanımının Kontrolü ve Su Kayıplarının Azaltılmasına İlişkin Yönetmelik, Hassas Su Kütleleri İle Bu Kütleleri Etkileyen Alanların Belirlenmesi ve Su Kalitesinin İyileştirilmesi Hakkında Yönetmelik, İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği, İçme Suyu Temin Edilen Suların Kalitesi ve Arıtılması Hakkında Yönetmelik, Yüzeysel Sular ve Yeraltı Sularının İzlenmesine Dair Yönetmelik, Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği, Havza Yönetim Planlarının Hazırlanması, Uygulanması ve Takibi Yönetmeliği??, Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozulmaya Karşı Korunması Hakkında Yönetmelik, Taşkın Yönetim Planlarının Hazırlanması, Uygulanması ve İzlenmesi Hakkında Yönetmelik???, Su Verimliliği Yönetmeliği vd.
21 Durgun Yerüstü Kara İç Sularının Ötrofikasyona Karşı Korunmasına İlişkin Tebliğ, Yer Üstü Suları, Yer Altı Suları ve Sedimentten Numune Alma ve Biyolojik Örnekleme Tebliği, İçme Suyu Temin ve Dağıtım Sistemlerindeki Su Kayıplarının Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği, Dezenfeksiyon Teknik Tebliği, Havza Yönetimi Merkez Kurulu, Havza Yönetim Heyetleri ve İl Su Yönetimi Koordinasyon Kurullarının Teşekkülü, Görevleri, Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Tebliğ, İçme - Kullanma Suyu Havzası Koruma Planı Hazırlanmasına Dair Usul ve Esaslar Tebliği, Biyolojik İzleme Tebliği, İçme Suyu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği, Yerüstü Su Kütleleri İçin Çevresel Hedeflerin Belirlenmesine İlişkin Tebliğ, Hidromorfolojik İzleme Tebliğ vd.
22 5 s. Yeraltı Suyu Yönetimi Eylem Planı Genelgesi, 6 s. Ergene Havzası Koruma Eylem Planı Başbakanlık Genelgesi, 5 s. Melen Çayı Alt Havzası Koruma Eylem Planı Başbakanlık Genelgesi, 3 s. Nilüfer Uluabat Manyas Bakanlık Genelgesi, 1 s. Göller ve Sulak Alanlar Eylem Planı Genelgesi, 6 s. Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsisi Eylem Planı Genelgesi, 2 s. Akarçay Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Genelgesi, 9 s. Konya Kapalı Havzası Sektörel Su Tahsisi Eylem Planı Genelgesi, 1 s. içme suyu arıtma tesisleri proje onay genelgesi, 9 s. Gediz ve Küçük Menderes Havzaları Sektörel Su Tahsisi Eylem Planı Genelgesi, 17 s. Su Yönetimi Koordinasyon Kurulu Cumhurbaşkanlığı Genelgesi, 10 s. Gediz Havzası Eylem Planı Genelgesi, 47 s. İçme Suyu Sistemlerinde Su Kayıplarının Azaltılmasına Yönelik İş Termin Planı Genelgesi, Biyolojik İzleme Tebliğ Eğitim Programları Uygulama Esasları Genelgesi?? vd.
23 157 s. “Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinde Değişiklik Yapılmasına Dair Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi
24 https://tr.wikipedia.org/wiki/Gri_su
|
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Suya Erişim Hakkı: Küresel Bir Kriz Ve Hukuki Perspektifler" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Cüneyt Urfalıer'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (https://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
|
|
Suya Erişim Hakkı: Küresel Bir Kriz Ve Hukuki Perspektifler
