|
YAZICI ÇIKTILARI VE DOKÜMAN İNCELEMEDEKİ YERİ
Kemal ÇAKIR*, El Yazısı ve Doküman İnceleme Uzmanı, AK-TİF Kriminal, Yenimahalle, ANKARA
Dr. Özlem KARSLI, Ankara Üniversitesi Hızlandırıcı Teknolojileri Enstitüsü, 06835, Gölbaşı, ANKARA
Daktilo ile insan hayatının bir parçası olmaya başlayan yazı makineleri, gelişen teknoloji ile birlikte bilgisayar yazıcıları ile bilgisayar ortamındaki yazıları kâğıda aktarmak suretiyle bilgisayar kullanıcılarının hemen hemen tamamının gereksinimi haline gelmiştir. Lazer yazıcıların geliştirilmesi ile önce baskı kalitesinde daha sonra baskı hızında meydana gelen artış, fiyatlarının ucuzlaması ile kullanıcılar tarafından yoğun ilgi görerek yaygınlaşmaları ile sonuçlanmış ve amacına yönelik olarak her bilgisayarın yanında yerini almıştır.
Günümüzde insanlar kolaylık ve pratiklik adına; dilekçelerini, mektuplarını, çalışmalarını vb. yazılı dokümanlarını bilgisayar ortamında oluşturarak yazıcı vasıtasıyla kâğıda dökmeyi sık kullanır hale gelmişlerdir. Kurumlar, şirketler, bankalar, okullar, üniversiteler, kafeler, emlakçılar, kırtasiyeler, fotoğrafçılar, marketler, kısacası yazılı dokümana ihtiyacı olan herkes bilgisayar yazıcılarını kendilerine en büyük yardımcı olarak addetmişler ve yazıcıların, bilgisayarların yanında yer almasına izin vermişlerdir. Tüm bunlar ışığında yazıcı teknolojisinin büyük gelişmeler kaydettiği ve yakın zamanda daha ileri gelişmelere açık olduğu düşünülürse; el yazısı ve doküman inceleme uzmanlarını ilerleyen dönemlerde yazıcı çıktısı incelemeleri konusunda ciddi bir yoğunluk beklediği aşikârdır.
Bugün bilgisayarların bir lüks yerine ihtiyaç haline gelmesinin sebepleri arasında iş ve kişisel veri transferi, bankacılık ve para işlemleri ile bize sağladığı güncel bilgiler sayılabilir. Tüm bunlara bakıldığında sahte doküman üretme nedeninin sınırsız sayıda olma olasılığı olduğu görülebilir.
Ayrıca bahsedilen hususlar, doküman incelemede bu alanda uzmanlaşmış ve yetişmiş personel ihtiyacını da ortaya koymaktadır. Doküman incelemecinin çok farklı model ve tipte bilgisayar yazıcısı ile karşılaşma olasılığı gün geçtikçe artmaktadır. Şüphesiz bu kadar farklı tip ve çeşitlilikteki bilgisayar yazıcılarının anlaşılması oldukça karmaşıktır. Ancak, konu ile ne kadar yakından ilgilenilirse anlaşılmasının o kadar kolaylaşacağı açıktır.
Bilgisayar ortamındaki bilgileri kâğıt üzerine aktarmak için yazı makinelerinde çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bilgisayar ve yazıcı arasında gerçekleşen bu iletişim bütün yazıcı çeşitleri için aynı temel unsurları içermektedir. Daktilolar yazıcıların vuruşlu tipidir, şerit ve kâğıda vurarak karakter oluştururlar. Modern bilgisayar yazıcıları ise doğrudan bağlantı yapılmayan vuruşsuz tipidir.
Bilgisayar yazıcılarında daha çok yazı tipi ve fontu bulunduğundan daktilo incelemelerinde kullanılan metotlar kullanılarak bilgisayar yazıcısının tespiti pek mümkün olamamaktadır. Fakat pratikte çoğu zaman daktilolar için ne yapılırsa yazıcı için de aynısı yapılmaktadır. Ancak yazıcılar daha detaylı inceleme gerektirmekte olup, incelemecinin yazıcı teşhisindeki sınırlamaları bilmesi gerekliliği bulunmaktadır.
Daktilolardan farklı olarak yazıcılara değişik satır boşlukları ve baskı varyasyonları sağlayan farklı mekanizmalar kurulabilir. Çift vuruş, koyu, italik altı çizgili ve gölge baskı gibi farklı yazı çeşidi ve fontlar kolaylıkla geliştirilebilir. Modern yazıcılarda şerit olmadığı için üst üste yazma, silme ya da baskı izi gibi unsurların olmaması incelemecinin araştırmasını sınırlandırmaktadır.
İnceleme konusu belgenin makineye aidiyeti, düzenlenme tarihi gibi hususların belirlenmesinde, doküman incelemeci için yazıcının çalışma prensibinin bilinmesinin gereği yoktur. Fakat yazıcının çalışma prensibinin anlaşılması, yazıcının bireysel karakterlerinin belirlenmesinde çok faydalı olan yazdırma sırasındaki kâğıt yüzeyinde meydana gelen hataların belirlenmesi için bir avantajdır.
Tamir ve bakım kayıtları gibi devamlılığı olan kayıtlar, yazıcıya ait parçaların değiştirildiği tarih itibariyle bireysel karakteristikler oluşturması ile sonuçlanan problemlere yol açabilir. Tüm bu bulgular doküman incelemeci için geçerli verilerdir. Genel yüzeysel bir incelemeyi, değişik türde kusurların belirlendiği detaylı analizler takip eder.
Temel olarak bilinen üç çeşit yazıcı vardır: (i) düşük kalitede çıktı alan, gürültülü çalışan, şerit kullanan, sayfa basım maliyeti ve basım hızı düşük nokta vuruşlu (dot matrix) yazıcılar (ii) mürekkebi püskürterek kâğıt üzerine aktaran, kartuş kullanan, kalite ve basım maliyeti orta düzeyde olan, kullanıcılarının tercih ettiği çeşidinin deskjet olarak adlandırıldığı mürekkep püskürtmeli (ınkjet) yazıcılar, (iii) lazer tekniği ile çalışan, kendi fiyatı çok pahalı olmasına rağmen bir sayfasının basım maliyeti çok düşük olan, çok yüksek düzeyde baskı hızı ve kalitesine sahip, daha çok profesyonel iş yapan kullanıcıların ve kurumların tercih ettiği lazer yazıcılar (Çalı H.H, 2001).
Yazıcı çıktısı incelemelerinde ideal olan bilgisayarın da yazıcı ile birlikte incelenmesidir. Ayrıca, bilgisayar ve yazıcı ayarlarının yanı sıra belgenin oluşturulduğu ortam şartları ve yazıcı kartuşunun türü de dikkate alınmalıdır. Yazılım, font ve kâğıt da incelenmelidir. Belge üzerinde basılı, aynı karakterin belgenin farklı bölümlerinde değişen bir netliğe sahip olması, karakterin büyüklüğü, yazı metninin farklı bölümlerinde arızalar bulunması gibi faktörler tanımlamayı karmaşıklaştıran süreçlerdir. Çoğu yazıcı test sayfası oluşturabilir. İncelemeciler bu opsiyonun avantajını, şüpheli dokümanın özellikleri elde edilene kadar diğer parçaları örneğin başka bir bilgisayar, kartuş, yazılım vs. değiştirip bir test sayfasından diğerine olan farklılıkları not ederek kullanmalıdır (Dines J.E., 1998).
Yazıcı ve bilgisayar üreticileri doküman incelemecinin bu alanda aşina olmadığı pek çok özellik listelemektedir. Öğrenilmesi gereken sayısız özellik mevcut olup bunlardan önemli olanları; sınıf ve bireysel karakteristikleri etkileyen çözünürlük, hız ve font gibi özelliklerdir. Pica, elit ve kartuşun yatay hareketini sağlayan mekanizma (escapement) gibi pek çok özellik daktilolarda olduğu gibi yazıcılarda da uygulanmıştır (EDEWG, 2003).
Çözünürlük, tam büyütme sağlandığında karakterlerin görüntülerini, ufak noktalar dizisi veya piksellerle ayırt etmek için kullanılan en önemli özelliktir. Baskı kalitesi çözünürlükle orantılıdır. Elde edilen pikseller, bilgisayardan yazıcıya 0 ve 1 rakamlarının farklı dizilimlerle ikili sistemde sekiz basamak şeklinde gönderildiği komutlardan oluşur. Piksel sayısı ne kadar fazla ise görüntü kalitesi o kadar iyidir.
Hız, yazıcının boş bir sayfayı ne kadar zamanda yazdırdığını gösteren figürsel bir özellik olup aslında, yazıcının veriyi işleyip kâğıt üzerine aktardığı ya da yazılım programı tarafından harcanan zamandır. Yazıcı hızı dakikadaki sayfa sayısı (ppm - pages per minute) veya saniyedeki karakter sayısı (cps - characters per second) yöntemlerinden birisiyle ölçülür.
Fontların anlaşılması, şüpheli bilgisayar oluşumlu dokümanların analizinde doküman incelemeci için oldukça önemli olabilmektedir. Bilgisayar fontu bir yazılım programı olup, tipik olarak baskı stilli alfabe harfleri, rakamlar, noktalamalar vs. içermektedir.
İncelemeci ne aksaklıkları saptayıp çözümleyen kimse ne de bir bilgisayar tamircisi olup bu alan doküman incelemeci için oldukça belirsiz bir alandır. Fakat yazıcı kusurlarının anlaşılabilmesi için incelemecinin bir yazıcı modelini ve yapımını, şüpheli dokümanın orijinal bir yazıcı çıktısı olup olmadığını bazı fiziksel bulgularla belirleyebilir. Ayrıca, şüpheli dokümandaki fontların bilgisayar çıktısı veya letraset kullanılarak oluşturulup oluşturulmadığı da belirlenebilmektedir.
İncelemeci tanımlama süreci içerisinde ipuçlarını kontrol ederek harf karakterlerini, harf boşluklarını; harf genişliklerini, harf boşlukları arasındaki mesafenin orantılı olup olmadığını; gövde, aşağı ve yukarı yönlü uzantılar olmak üzere harf karakterinin üç bölümünü içerecek şekilde harf yüksekliklerini; karakter şekillerini (eğri, fiyonk, üçgen, daire, geleneksel); baskı basıncını (normal, hafif, ekstra hafif, koyu, ekstra koyu); yazı şeklini (typescript) ve font tipini (italik, eğik, gölgeli büyük harfler, vs.) harfler arasında kalan gövde boşluklarını ve özel karakterleri incelemeye tabi tutmalıdır.
Karbon ve demir karışımı ile diğer elementlerden oluşan kartuş üreticiden üreticiye değişirken çözünürlüğü etkiler. Her yazıcı üreticisi kartuş üreticileri tarafından desteklenen kendi formülünü üretir. Kartuş tozundaki karbon ve demir oranı infrared spektroskopi ile tespit edilebilmektedir. İncelemeciyi ilgilendiren asıl problem şüpheli doküman oluşturulurken hangi kartuşun kullanıldığıdır.
Tarayıcılar, görüntüyü yakalayıp bilgisayarda görüntülenebilecek şekilde dijital forma dönüştüren cihazlardır. Tarayıcı her türlü doküman üzerindeki veriyi dijital veri haline dönüştürüp kopyalama kabiliyetine sahiptir.
Maalesef tarayıcı kullanımı ile bir bilgisayar ve uygun bir yazılım programı ve iyi kalite renkli bir yazıcı birleştirildiğinde sahtecilik yapılması için gerekli donanım sağlanmış olur. Bu donanımların teknolojinin gelişimi ile elde edilebilmesi sahte dokümanların üretimini basitleştirmiş ve maliyetini azaltmıştır. Bunun yanı sıra renkli yazıcılar kullanılarak imza sahteciliği de yapılmaktadır.
Yazıcı çıktıları incelemelerinde karşılaştırmaya dayalı incelemeler esas alınmaktadır. Karşılaştırmalarda belgeler üzerinde oluşması beklenen baskı kusurları dikkat çekmektedir. Özellikle lazer yazıcı çıktısı incelemelerinde, yazıcının çalışma aksamında bulunan kir, toz, toner kalıntıları, çizikler ve dış etkenlerden oluşan işaretlerin geçici olabileceği değerlendirilerek karşılaştırmalar esnasında çok dikkatli olunması gerekmektedir.
Yazıcının servis kayıtları ve bakım bilgileri, bu gibi karşılaştırmaların yapılmasında oldukça yararlı olabilir. Çünkü inceleme konusu belgede yazıcının kirlenmesinden kaynaklanan izler temizlenmesine müteakiben yok olacaktır ya da yeni kirlenmeler sonucu yeni izler meydana gelebilecektir. Toner ünitesinden kaynaklanan arızalar sonucu oluşan izler ise toner kartuşunun değişmesi halinde ortadan kalkacaktır.
Yazıcı çıktılarının incelenmesi ve karşılaştırılması esnasında karşılaşılabilecek bir diğer konu da; belgenin, yazıcının orijinal ayarları ile elde edilip edilmediği başka bir deyişle, yazıcının büyütme-küçültme, koyuluk-açıklık gibi fonksiyonlarının kullanılıp kullanılmadığı hususudur. Böyle bir durumda yazıcının büyütme-küçültme işlevinin kullanılması bir dereceye kadar belirlenebilirken, belgenin koyu veya açık olmasının her zaman yazıcının koyuluk-açıklık fonksiyonuna bağlı olmadığı, tonerin azalması, lazerin tozlu olması, uygun olmayan ya da doldurma toner kullanılmasından da kaynaklanabildiği incelemeci tarafından bilinmesi gereken bir gerçektir.
İncelemeci, el yazısında olduğu gibi çözüm için farklı yaklaşımlar kullanabilir. Bunlardan birisi, şüpheli dokümanı oluşturmayan yazıcılardan elde edilen karşılaştırma konusu dokümanların fiziksel inceleme neticesinde elenmesi ve kalan şüpheli dokümanlar arasında optik incelemelere devam edilmesidir. Bu yöntem, incelemenin daha hızlı ve karışıklığa mahal vermeden yürütülmesini sağlar.
Meydana gelen bir olayda çıktıların hangi yazıcıdan alındığını tespit etmek için insanüstü güç kullanılamaz. Buradaki en önemli husus inceleme konusu belge ile mukayese konusu belgelerin iyi incelenmesi, karşılaştırmanın dikkatli yapılması, aranan özellik ya da verilerin neler olduğunun iyi bilinmesidir. İnceleme sırasında öncelikle tanımlama yapılmalı, yazılım, font ve kağıt incelenmeli, çözünürlük tespit edilerek, çözünürlük kusurları aranmalı, çıktının farklı bölümlerinde basılı karakterlerin varsa netlik farklılığı, büyüklükleri, yazı metninin farklı bölümlerinde karakterler açısından arıza bulunup bulunmadığı, harf boşlukları; harf genişliği, harf boşlukları arasındaki mesafenin orantılı olup olmadığı, yazı metninin kusurları (satır hizalaması, karakter biçimleri, daireler veya noktaların karakteristik yapıları vs.) gibi özelliklerin araştırılması gerekmektedir.
İnceleme esnasında şüpheli yazıcının; çıktı ile birlikte incelenmesi aslında en uygun olan yol olmasına rağmen ülkemiz şartları ve yasal sistemler bu tür bir incelemeyi imkansız kılmaktadır. Bu sebeple şüpheli yazıcının elde edilemediği ancak, maksimum sonuç alınabilecek veriler, toplanan mukayeselerin en uygun şekilde elde edilmesine bağlıdır. Bu tür incelemelerde mukayeselerin elde edilme yöntemlerinin yanı sıra elde edilme zamanları da oldukça önemlidir.
Mukayeselerin elde edilmesi, inceleme konusu belgenin tanzim zamanına yakın zamanda gerçekleştirilmiş ise sonuca ulaşmak daha kolay olacaktır. Toz, kir gibi hataların, zaman zaman yapılan temizlik sebebiyle geçici olması, yazıcının tamir ya da bakım görmesi (parça değişikliği ve temizlenme ihtimaline karşı) veya yazıcıdaki arızaların daha da ilerlemesi hususlarının inceleme ve karşılaştırmaya etkisi büyüktür. Bu nedenle mukayeselerin temin edildiği zamanın bilgisi, temin edildiği döneme kadar olan tamir ve bakım bilgileri, yazıcı gönderilemiyorsa marka, model, yapım yılı, bulunduğu mekanın yapısı (aşırı nemli, kuru) gibi özelliklerinin belirtilmesi sağlıklı inceleme yapabilmek için büyük önem arz etmektedir.
Mukayeselerde dikkat edilmesi gereken bir diğer husus, inceleme konusu belgenin aslının gönderilmesidir. İnceleme konusu belgenin kopyası gönderildiği taktirde belge üzerindeki karakteristikler tamamen belgenin kopyalandığı kopyalama makinesinin (fotokopi makinesi, tarayıcı ile aktararak farklı bir yazıcı ile çıktı alma, vs.) özelliklerini göstereceğinden kopya belgeler üzerinde yazıcı çıktısı incelemesi yapılmasını anlamsız kılmaktadır.
Mukayese alınan yazıcıdan mümkünse (bazı yazıcılarda bu özellik bulunmaz) test sayfası (sınama sayfası) alınması, inceleme konusu belgenin kağıt cinsinin tespit edilip mukayese konusu çıktının kağıdı olarak benzer kağıt türünün kullanılması, olağan dışı durumlar haricinde bir sayfası kesinlikle yazıcıya gönderilmiş boş bir sayfa olmak üzere içeriği inceleme konusu metin içeriği, kullanılan font, vb. özellikler ile aynı olan ya da en azından aynı karakterleri içeren en az dört kopya çıktı alınması gibi hususlara dikkat edildiği taktirde incelemeciye, karşılaştırma sonucu netice alabileceği uygun miktarda veri sağlandığı değerlendirilir.
Doküman inceleme açısından lazer yazıcı çıktısı incelemeleri diğer yazıcı türlerine göre daha detaylı inceleme gerektirmektedir. Lazer yazıcıların çalışma prensibi itibariyle, yazı, sembol, grafik vs. dokümana aktarılacak bilgiyi resim formatında algılaması, karakterleri belgeye düzgün hatlarla yansıtmasına ve incelemelerde sonuca ulaşma olasılığını azaltmasına neden olmaktadır. Bilgisayarın varlığı; lazer yazıcı çıktısı incelemelerini daha da problemli hale getirmektedir. Teknolojinin ilerlemesi ile her yeni yazıcıda farklı yöntem ve tekniklerin kullanılması, lazer yazıcı çıktılarındaki hata düzeyini düşürmekte ve yazıcı aidiyetini belirleme hususunu daha karmaşık hale getirmektedir. Bu nedenle lazer yazıcının bağlı olduğu bilgisayarların hangi yazılımları kullandığının bilinmesi incelemenin neticelendirilmesi açısından faydalı olabilmektedir.
Günümüzde pek çok fotokopi makinesinin lazer yazıcı prensibiyle çalışması, bir belgenin fotokopi mi veya lazer yazıcı çıktısı mı olduğu sorusunun cevabı için oldukça detaylı bir çalışma yapılmasını gerektirmektedir. Lazer yazıcıların çok fazla hareketli parçadan oluşması arıza ve deformasyon olasılığını yükseltip çeşitlendirmektedir. Bu yazıcıların tambur, toner ünitesi, lazer kaynağı, dişli ve silindirler, fırınlama ünitesi, taşıyıcı bant, kâğıt besleme ve çıkış üniteleri, transfer korona, silme lambası ve temizleme bıçağı gibi parçalarında meydana gelen arızalar çıktı üzerinde karakteristik izler oluşmasına sebep olmaktadır. Çalışma aksamında bulunan bir parçada oluşabilecek en küçük arıza bile çıktı üzerinde bir iz bırakmasına neden olabilmektedir.
İncelemeci çalışması esnasında elde ettiği bütün verileri kaydetmeli, mümkünse görüntüsünü almalıdır. İncelemeye şüpheli dokümandan başlanarak elde edilen veriler mukayese olarak alınan belgelerde aranmalı benzerlik gösteren mukayeselerle birebir karşılaştırma yapılmalıdır. İnceleme kriterleri tek tek sonuca ulaşmada yeterli olmayabileceğinden tespit edilen hususlar başka kriterlerle desteklenmelidir. Yazıcı incelemelerinde başarılı olunması yeniliklerin sürekli takip edilmesini, tecrübe kazanılabilmesi ise bu alanda yeterli sayıda incelemenin yapıldığı verimli yılların geçirilmesini gerekli kılmaktadır.
KAYNAKLAR
DİNES J.E., (1998) Document Examiner Textbook, syf:407 – 452.
EDEWG, (2003), Belge İncelemecileri İçin Temel Bilgiler ve Beceriler Broşürü.
ÇALI H. H., (2001) Makine Yazıları Üzerine Bir Araştırma ve Adli Olaylarda Makine Yazılarının İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
*Yazar iletişim E-mail: bilgi@imzabilirkisi.com, bilgi@aktifkriminal.com,
*Web: www.imzabilirkisi.com, www.aktifkriminal.com
*Tel: 0505 623 16 55
|
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Yazıcı Çıktıları Ve Doküman İncelemedeki Yeri" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Kemal Çakır'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (http://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
|
|
Yazıcı Çıktıları Ve Doküman İncelemedeki Yeri
