|
Farazi Hizmet Süreleri
Bazı ağır, tehlikeli ve yıpratıcı türden işlerde çalışanlara ya da ifa ettikleri işler sebebiyle irade dışı hizmet kesintisi yaşayanlara, onları yaşlılık aylığına yaş sınırını beklemeden daha kısa sürede kavuşturmak amacıyla sigortalılık sürelerine farazi çalışma süreleri eklenmektedir.[1] 5510 sayılı Kanunda farazi hizmet süreleri iki türde düzenlenmiştir. Bunlardan ilki Kanunun 40. maddesinde düzenlenen fiili hizmet süresi zammıdır. İkincisi ise, Kanunun 49. maddesinde düzenlenen itibari hizmet süresidir.
I. Fiili Hizmet Süresi Zammı
A. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu
Fiili hizmet süresi zammı, 506 sayılı Kanunda itibari hizmet süresi adı ile 60. ve Ek 5. maddede düzenlenmişti. Ek 5. maddeye göre, maden işyerlerinin yer altı veya yer altı ve yer üstünde dönüşümlü olarak yapılan işlerde en az 1800 gün çalışmış olanlar; basın mesleğinde çalışanlar; gemi adamları; gemi ateşçileri; kömürcü ve dalgıçların denizde geçirdikleri süreler; zehirli, boğucu, yakıcı, öldürücü ve patlayıcı gaz, asit boya işleriyle, gaz maskesi ile çalışmayı gerektiren işlerin görüldüğü tüm fabrika, atölye, havuz ve depolarda çalışan sigortalılar itibari hizmet süresinden yararlanabiliyorlardı.
B. 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu
5434 s. Kanunda da, fiili hizmet süresi zammı, ağır ve yıpratıcı bazı işlerde çalışanların fiili hizmet sürelerinin kanunda belirlenmiş süreler kadar artırılması öngörülmüştü.
C. 5510 sayılı Kanun
1. Fiili Hizmet Süresi Zammı Kapsamına Giren İşler ve İşyerleri
5510 sayılı Kanunun 40. maddesine göre, kurşun ve arsenik işlerinde, cam fabrika ve atölyelerinde, cıva üretimi işleri sanayinde, çimento fabrikalarında, kok fabrikaları ile termik santrallerde, alüminyum fabrikalarında, demir ve çelik fabrikalarında, döküm fabrikalarında, asit üretimi yapan fabrika ve atölyelerde, yer altı işlerinde, radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işlerde, su altında veya su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerde, Türk Silahlı Kuvvetlerinde, Emniyet ve Polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilatında, itfaiye ve yangın söndürme işyerlerinde ve işlerinde çalışan sigortalıların hizmet sürelerine bu işyeri ve işlerde geçen hizmet sürelerinin her 360 günü için 60 ila 90 gün arasında fiili hizmet süresi zammı eklenmesi öngörülmüştür.[2]
2. Fiili Hizmet Süresi Zammından Yararlanabilecek Kişiler
5510 s.K. 40. maddesinde belirtilen işlerde çalışan herkes fiili hizmet süresi zammından yararlanamaz. Bu zamdan yararlanmak için aşağıdaki tablonun ikinci sütununda belirtilen işleri yapıyor olması ve söz konusu işin risklerine maruz kalması gerekir. Sigortalının salt 40. maddede sayılan işlere ilişkin kadroda görünüyor olması, fiili hizmet süresi zammından yararlanabilmesi açısından yeterli değildir.[3]
5510 sayılı Kanunun bu düzenlemesi işyerinde alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemleri ile bağlantılıdır. İşveren işyerinde aldığı önlemler ile işten kaynaklanan yıpratıcı ve ağır etkiyi ortadan kaldırmışsa, bu işyerinde çalışan sigortalıların fiili hizmet süresi zammından yararlanma olanağı ortadan kalkmaktadır. Bu hususa Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelikte yer verilmiştir. Buna göre, 1) Kontrol, denetim ve idareciliğin gerektirdiği gözlem ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanların, 2) bu işleri fiilen yapmayıp işin yönetim görevini yapanların, 3) tabloda belirtilen işleri yapmakla birlikte işin otomasyonla yapılması, ileri teknolojilerin kullanılması gibi sebeplerle riskin ve zararlı faktörlerin etkilerinin ortadan kalktığı durumlarda sigortalıların fiili hizmet süresi zammı uygulamasından yararlandırılmazlar (m.5/5). Bu maddeden anlaşılacağı üzere, iş sağlığı ve güvenliğine yatırım yapan ve çalışanlarının riske maruz kalmasını önleyen işverenler fiili hizmet süresi zammının getirdiği prim yükümünden kurtulmaktadır. Getirilen bu düzenleme işverenleri iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini alma konusunda teşvik etmek açısından isabetlidir.[4]
Fiili hizmet süresi zammından faydalanabilmek için ölüm ve maluliyet halleri hariç yer altı ve maden işlerinde çalışan sigortalıların (Bkz. Tablo. Sıra 10) en az 1800 gün, diğerleri için ise en az 3600 gün belirtilen işyeri ve işlerde çalışmış olmak şarttır (5510 s.K. m.40/4).
Kanunun 40. maddesinde ve Yönetmeliğin 5. maddesinin birinci fıkrasında yer alan bu tablonun (1) ila (9) numaralı sıralarında belirtilen işyerlerinin Kanun kapsamında değerlendirilebilmesinde; bu işyerlerinde seri ve sürekli üretim yapılması ve bir grup işçinin çalışması şartlarının birlikte gerçekleşmesi gerekir (Yön. m. 6/3).
3. Fiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işyeri ve işlerde veya unvanlarda çalışan sigortalıların primleri
Fiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işlerde çalışan sigortalılardan tahsil edilecek malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi;
a. m.4/I (a) bendine tabi olanlardan;
1. 60 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 12 işveren hissesi olmak üzere % 21,
2. 90 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, %12,5 işveren hissesi olmak üzere %21,5,
3. 180 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 14 işveren hissesi olmak üzere % 23,
b. m.4/I (c) bendine tabi olanlardan;
1. 60 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 14,33 işveren hissesi olmak üzere % 23,33,
2. 90 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 16 işveren hissesi olmak üzere % 25,
3. 180 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 21 işveren hissesi olmak üzere % 30,
oranında tahsil edilir (Yön. m. 7).
4. Fiili Hizmet Süresi Zammının Hüküm ve Sonuçları
Aşağıda belirtilen işyerlerinde ve işlerde 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentleri kapsamında çalışan sigortalıların prim ödeme gün sayılarına, bu işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşılarında gösterilen gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir (m.40/1).
Kanunun 40. maddesindeki tabloda belirtilen işlerden birden fazlasına dâhil olanlar için, en yüksek olan bentten fiilî hizmet süresi zammı uygulanır (m.40/2).
Malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları uygulamasında, birinci fıkraya göre hesaplanan fiili hizmet süresi zammı, sigortalının; Kanunun 40. maddesinde ve Yönetmeliğin 5 inci maddesinin birinci fıkrasında yer alan tablonun;
a) (1) ila (9), (11), (12) ve (15) inci sıralarında yer alanlar için beş yılı,
b) (13) ve (14) üncü sıralarında yer alanlar için sekiz yılı,
geçmemek üzere uzun vadeli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir (Yön. m. 9/2, Kanun 40/3).
Burada görüldüğü üzere, fiili hizmet süresi zammına ilişkin tablonun (10)’uncu sırasında yer alan “Yeraltı İşlerinde Çalışanlar” buradaki sınırlamalarda sayılmamışlardır. Kanun 40. maddenin 3. fıkrasında bu kişiler açısından söz konusu sınırlamaların uygulanmayacağını hükme bağlamıştır.
Kapsamdaki İş Yerleri
Kapsamdaki Sigortalılar
Eklenecek Gün Sayısı
1. Kurşun ve Arsenik İşleri
1. Kurşun üretilen galenit, serüzit, anglezit gibi cevherlerin çıkarılmasına ilişkin maden ocağı işlerinde çalışanlar.
60 Gün
2. Kurşunlu madenlerden yahut içinde kurşun bulunan kül, maden köpüğü, kurşun fırın kurumu, üstübeç artığı ve benzeri maddelerden kurşun üretimi için yapılan izabe işlerinde çalışanlar.
3. Antimuan, kalay, bronz ve benzeri maddelerle yapılan kurşun alaşımı işlerinde çalışanlar.
4. Kurşun izabe fırınlarının teksif odalarında biriken kuru tozları kaldırma işlerinde çalışanlar.
90 Gün
2. Cam Fabrika ve Atölyeleri
1. Cam yapımında kullanılan ilkel maddeleri toz haline getirme, eleme, karıştırma ve kurutma işlerinde (bu işleri yapmak üzere tam kapalı odalar içinde otomatik makineli tesisat veya çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) çalışanlar.
60 Gün
2. Eritme işlerinde (otomatik besleme fırınlarıyla çalışılmadığı takdirde) çalışanlar.
3. Ateşçilik işlerinde çalışanlar.
4. Üfleme işlerinde (tamamen otomatik makinelerle yapılmadığı takdirde) çalışanlar.
5. Basınçla yapılan cam işlerinde (cam tazyiki işleri) çalışanlar.
6. Ayna camı sanatında potalı cam dökümü işlerinde (potalar kalıp masasına mekanik araçlarla taşınmadığı takdirde) çalışanlar.
7. Camı fırın başından alma işlerinde çalışanlar.
8. Yayma fırınlarında düzeltme işlerinde çalışanlar.
9. Traş işlerinde çalışanlar.
10. Asitle hak ve cilâlama işlerinde çalışanlar.
11. Basınçlı havayla kum püskürten cihazlarla yapılan işlerde (çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) çalışanlar.
12. Pota ve taş odalarında görülen işlerde çalışanlar.
3. Cıva Üretimi İşleri Sanayi
1. Cıva izabe fırınlarında görülen işlerde çalışanlar.
90 Gün
2. Elementer cıva bulunan ocaklarda görülen işlerde çalışanlar
4. Çimento Fabrikaları
1. İlkel maddeleri kırma, ufalama, ezme, eleme ve karıştırma işlerinde çalışanlar.
60 Gün
2. Otomatik fırınlarda pişirme işlerinde çalışanlar.
3. Klinkeri öğütme, eleme, torba ve fıçılara koyma işlerinde (otomatik olarak tozun etrafa yayılmasını önleyici bir düzenleme yapılmadığı takdirde) çalışanlar.
5. Kok Fabrikalarıyla Termik Santraller
1. Ateşçilik, ocak temizliği, jeneratör, doldurma, termik santraller boşaltma ve temizleme işlerinde çalışanlar.
60 Gün
2. Kimyasal arıtma işlerinde çalışanlar.
3. Gazın geçtiği cihaz ve boruların onarılması ve temizlenmesi işlerinde çalışanlar.
4. Kok fabrikalarında kömür ve ocak işlerinde çalışanlar.
5. Elektrik enerji üretim santrallerinin kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde çalışanlar
6. Termik santrallerle her çeşit buhar kazanlarının kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde çalışanlar.
6. Alüminyum Fabrikaları
1. Alüminyum oksit üretimi işlerinde çalışanlar.
60 Gün
2. Alüminyum bronzu hazırlama işlerinde çalışanlar.
3. Alüminyum madeni üretimi işlerinde çalışanlar.
7. Demir ve Çelik Fabrikaları
1. Demir izabe fabrikalarında cevherin demire çevrilmesi işleriyle boru fabrikalarının fırın ve döküm dairelerinde yapılan işlerinde çalışanlar.
90 Gün
2. Çelikhanelerin çelik yapılan fırınlarıyla bunların teferruat ve eklentilerinden olan ikinci derecedeki fırınlarda ve konvertörlerde yapılan işlerinde çalışanlar.
3. Sıvı haldeki demir ve çeliğin tesisat ve teçhizatla veya mekanik olarak taşınmasına ilişkin işlerde çalışanlar.
4. Sıcak veya sıvı haldeki cürufun taşınması ve işlenmesi işlerinde çalışanlar.
5. Haddehanelerde (soğuk demirle çalışılan haddehaneler hariç), fırınlarda, hadde serilerinde, haddehaneyi kızgın veya sıvı çelik yahut demirle besleyen tesisat ve araçlarla görülen işlerle kızgın halde olan yarı mamul parçaların kesilmesi ve hazırlanması işlerinde çalışanlar.
8. Döküm Fabrikaları
1. Döküm kalıp ve maçalarının yapılması ve döküme hazır duruma getirilmesi işlerinde çalışanlar.
60 Gün
2. Döküm şarjının hazırlanması ve her çeşit maden eritme (izabe) fırınlarının döküme hazır duruma getirilmesi işlerinde çalışanlar.
3. Maden eritme ve dökme işlerinde çalışanlar.
9. Asit Üretimi Yapan Fabrika ve Atölyeler
1. Asit için hammaddelerin hazırlanması işlerinde fabrika ve atölyeler çalışanlar.
90 Gün
2. Asidin yapılma safhalarındaki işlerinde çalışanlar.
3. Baca gazlarından asit elde edilmesi işlerinde çalışanlar.
10. Yeraltı İşleri
1. Maden ocakları (elementer cıva bulunduğu saptanan cıva maden ocakları hariç), kanalizasyon ve tünel yapımı gibi yer altında yapılan işlerde çalışanlar.
180 Gün
11. Radyoaktif ve Radyoiyonizan Maddelerle Yapılan İşler
1. Doğal ve yapay radyoaktif, radyoiyonizan maddeler veya bütün diğer korpüsküler emanasyon kaynakları ile yapılan işlerde çalışanlar.
90 Gün
12. Su Altında veya Su Altında Basınçlı Hava İçinde Çalışmayı Gerektiren İşler
1. Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerden 20 – 35 metreye kadar derinlik veya 2-3,5 kg/cm2 basınçta yapılan işlerde çalışanlar.
60 Gün
2. Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektire işlerden 35-40 (40 hariç) m. derinlik veya 3,5-4 (3,5 hariç) kg/cm2 basınçta yapılan işlerde çalışanlar.
90 Gün
3. Dalgıçlık işinde çalışanlar.
13. Türk Silâhlı Kuvvetlerinde Görev Yapanlar
1. Subay, yedek subay, astsubay, uzman jandarma ve uzman erbaşlar.
90 Gün
14. Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilâtında Görev Yapanlar
1. Asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçirilen süreler dâhil polis, komiser yardımcısı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emniyet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensupları, Milli İstihbarat Teşkilâtı mensupları.
90 Gün
15. İtfaiye ve Yangın Söndürme İşleri
1. Yangın söndürme işlerinde çalışanlar
60 Gün
II. İtibarî Hizmet Süreleri
(m.4/I (c) bendine göre sigortalı olanlara ilişkin özel düzenlemeler)
A. Tanım
İtibarî hizmet süresi, bu Kanuna göre bağlanacak aylıklar ve yapılacak toptan ödemelerin hesabında dikkate alınan ancak hiçbir şekilde bu Kanunla tanınan hakları kazanma bakımından gerekli prim ödeme gün sayısı, yaş ve emeklilik ikramiyesinin hesabında nazara alınmayan süredir (m.49). Diğer bir deyişle itibari hizmet süresi aylığa hak kazanmak için gerekli prim ödeme gün sayısı ve yaş bakımından dikkate alınmaz. Bu sürelerden faydalanabilmek için öncelikle aylığa ya da toptan ödemeye hak kazanmak için gerekli koşulların yerine getirilmesi gerekir.[5]
B. Yararlanma Koşulları
Sigortalıların aşağıda yazılı görevlerde geçen zamlar hariç, fiilî hizmet sürelerinin her yılı için;
a) Subay (yedek subay dâhil), astsubay, uzman jandarma ve uzman erbaşlardan;
1) Harbi doğuran genel ve kısmî seferberliğe katılanların, harbin ilânından seferberliğin bitim tarihine,
2) Seferberliği gerektiren iç tedip hareketlerine fiilen katılan birliklerde görevli olanların, çarpışmaların başlangıcından seferberliğin sona erdiği tarihe,
3) Harp veya seferberlik ilân edilmeden, Anayasanın 92. maddesi veya Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler uyarınca, yabancı ülkelere gönderilen Türk Silâhlı Kuvvetlerinde görev yapanların çarpışma meydana gelmesi halinde, çarpışma süresince veya çarpışma bitmeden dönenler için Türkiye'ye dönüş tarihine,
kadar geçen tutsaklık süreleri dâhil fiilî hizmet sürelerinin,
b) 4 üncü madde gereği sigortalı sayılanlardan bu fıkranın (a) bendinin (1), (2) ve (3) numaralı alt bentlerinde yazılı hareketlere sivil görevli, er veya erbaş olarak katılanların, bu durumlarda geçen fiilî hizmet sürelerinin, bu tarihlerden sonra devam eden tutsaklık sürelerinin,
c) Harp halinde düşmana tutsak düşen veya düşman tarafından enterne edilen sigortalılardan kanunları gereğince, aylıkları ödenmek suretiyle, sözleşmeli personel hariç olmak üzere kurumları ile ilgileri kesilmeyenlerin, bu durumlarda geçen fiilî hizmet sürelerinin,
her yılı için altı ay itibarî hizmet süresi olarak eklenir. Bu nedenlerle eklenecek itibarî hizmet sürelerinin toplamı, üç yıldan fazla olamaz.
Kamu idarelerinde pilot olan ve olmayan uçucu, denizaltıcı, dalgıç, kurbağa adam ve paraşütçülerin bu görevlerde geçirdikleri fiilî hizmet sürelerinin her yılı için üç ay itibarî hizmet süresi eklenir. Sigortalı bu süreler içerisinde aynı zamanda 49. maddenin 1. fıkrasının (a) bendinin (1) ve (2) numaralı alt bentlerinde gösterilen durumda ise, o süreler için öngörülen itibari hizmet süresi zamlarından ayrıca yararlanır.
C. İtibari Hizmet Süresi Primlerinin Ödenmesi
Her yılsonunda, sigortalının fiilî hizmet süresine bu maddenin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentleri ile ikinci fıkrası hükümleri uyarınca eklenen itibarî hizmet süresinin her otuz günü için, yılın son ayında sigortalı adına ödenen malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortasına ait sigortalı ve işveren prim toplamı kadar ayrıca itibarî hizmet süresi primi işverenden tahsil edilir (m. 49/son).
[1] Tuncay, Can/Ekmekçi, Ömer. Sayfa 346.
[2] 5510 s.K. m.40’taki bu düzenleme tablo halinde aşağıda gösterilmiştir (Bkz. Sayfa 24, 25 ve 26).
[3] Güzel, Ali/Okur, Ali Rıza/Caniklioğlu, Nurşen. Sayfa 509.
[4] Başterzi, Süleyman. İSG Mevzuatı ile Sosyal Güvenlik Mevzuatı Arasındaki İlişki. Çimento Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Tebliğleri. Sayfa 143.
[5] Güzel, Ali/Okur, Ali Rıza/Caniklioğlu, Nurşen. Sayfa 513. Ayrıca, Tuncay, Can/Ekmekçi, Ömer. Sayfa 348.
|
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Sosyal Güvenlik Hukukunda Farazi Hizmet Süreleri" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Erdal Arap'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (http://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
|
|
Sosyal Güvenlik Hukukunda Farazi Hizmet Süreleri
