|
BREZİLYA MECLİS SORUŞTURMASI SÜRECİ VE ÖRNEKLERİ
GİRİŞ
Başkanlık sistemi masa başında kurgulanmış bir sistem olup ABD kurucu babalarının Montesquieu’nün, özellikle kuvvetler ayrılığına ilişkin fikirlerini denge ve kontrol mekanizması üzerine oturtması üzerine kurgulanmış bir düşüncedir. Latin Amerika ülkelerine baktığımızda ABD sistemini kendilerine örnek aldıklarını görmekteyiz. İngiliz parlamentarizmini örnek alan Kanada hariç bütün Amerika kıtası demokrasilerinde başkanlık sistemi tercih ediliyor. Ancak hiçbir yerde başkanlık sistemi ABD’de olduğu gibi aynen alınıp uygulanmamıştır. Uygulanan sistem ülkeden ülkeye farklılıklar göstermiş, sisteme bazı parlamenter sistemlere ait bazı özellikler eklenmiş ve daha özgün başkanlık sistemleri meydana gelmiştir. Brezilya da ekseriyetle başkanlık sistemine yönelmiş olan Latin Amerika ülkelerindendir.
Meclis soruşturması (impeachment) usulü parlamentonun denetim araçlarından en etkin ve en önemli olanıdır. Denge ve kontrol mekanizmaları üzerine kurulu olan başkanlık sisteminde de oldukça önemli yere sahip olan meclis soruşturmaları her ülkede aynı şekilde uygulanmamakta, yargılamayı yapan makama göre farklılıklar göstermektedir. Yargılamayı yargısal makamların yapmış olduğu yargısal model, yargılama faaliyetini yasama meclisinin yapmış olduğu yasama modeli ve bu iki modelin karışımı olan karma model olmak üzere farklı sistemler vardır. Karma model olarak adlandırılan sisteme göre yargılama yetkisini birden fazla erk kullanabilmektedir. Brezilya Federal Cumhuriyeti de karma model kullanan ülkelerden birisidir.
Brezilya’da yargılama yetkisi bazen yargı organları aracılığı ile bazen de bizzat Senato tarafından kullanılır. Başkan’ın adi suçlardan dolayı yargılandığı durumlarda yargılama yetkisi Federal Yüksek Mahkeme aracılığı ile kullanılırken görevi kötüye kullanma suçlarından dolayı yapılacak olan suçlamalarda yargılama yetkisi Senato tarafından kullanılır. Ancak her iki durumda da suçlama yetkisi Temsilciler Meclisi’ne münhasırdır.
Brezilya Federal Cumhuriyet’inde şu ana dek iki kez impeachment usulü uygulamaya konmuştur. Bu iki suçlamanın da temelinde yatan iddialar aynıdır. Başkan Mello’nun yargılandığı süreçte de başkan Rousseff’in yargılandığı süreçte de yolsuzluk iddiaları ortaya atılmış ve başkanların Kongre’den yetki alınmaksızın harcama yaptıkları isnat edilmiştir. Ve yargılamalar sonucunda her iki başkan da suçlu bulunmuş ve görevleri sona ermiştir. Mello’ya ayrıca 8 yıl boyunca kamu hizmetine girme yasağı Senato tarafından koyulmuş. Başkan Roussef’e ise bu yaptırım uygulanmamıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
HÜKÜMET SİSTEMLERİ
I. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE KUVVETLER AYRILIĞI TEORİSİ
A. Genel Olarak
Bir devlette yasama, yürütme ve yargı erkleri olmak üzere üç kuvvet vardır. Bu üç kuvvetin birbirleriyle olan ilişkisi günümüz demokrasilerinde kuvvetler ayrılığı teorisi ile ifade edilir. Teorinin temelinde siyasal iktidarın despotizme dönüşmesini önlemek ve bireylerin özgürlüklerini güvence altına almak düşüncesi yatmaktadır. “Bu teoriye göre, devletin bütün kuvvetleri bir elde toplandığında kuvvetler birliğinden söz edilirken; kuvvetlerin ayrı organların idaresine verilmesi durumunda kuvvetler ayrılığı tezahür olmaktadır.” .
Genel manada ifade edecek olursak yasama ve yürütme arasındaki ilişki ise bir devlette uygulanan hükümet sistemini belirler. Yasama ve yürütme erkleri arasındaki ayrılık yumuşak bir ayrılıksa parlamenter hükümet sistemi, sert bir ayrılıksa başkanlık hükümet sistemi ortaya çıkar. Bir de bu iki sistemin harmanlanmasından meydana gelen bir yarı başkanlık sistemi mevcuttur. Yargı erki ise bu iki erk karşısında bağımsız ve tarafsız konumdadır. Bu kapsamda iki erk arasındaki ilişkinin iyi analiz edilmesi gerekir.
B. Parlamenter Sistemler
Parlamentocululuğun da parlamenter sistemin de anavatanı İngiltere’dir. Sistem uzunca bir geçmişi olan İngiliz teamülleri ile ortaya çıkmış ve kral ile parlamento arasındaki mücadelelerle gelişim sağlamıştır. ABD başkanlık sistemi gibi masa başında üretilip uygulamaya konulan bir sistem değildir. XVIII’inci yüzyılda gelişimini sürdürmüş ve ardından da XIX’uncu yüzyılda mutlak monarşiye tepki biçiminde bir sınırlı monarşi sistemi olarak Fransa’da uygulamaya geçirilmiştir.
Genel anlamıyla yasama ve yürütme güçlerinin birbirinden ılımlı, esnek biçimde ayrıldığı; güçlerin iş birliği ve denkliğini ilke edinen ve bu çerçevede de her iki organın birbirinin işleyişine belirli ölçülerde katıldığı ve birbirini etkileme araçlarına sahip olduğu sisteme parlamenter sistem adı verilmektedir. Bu sistemde yürütme organı iki başlıdır. Yürütmenin bir tarafını hükümet başkanı oluştururken diğer tarafını nispeten sembolik yetkilerle donatılmış devlet başkanı oluşturur. Hükümet parlamentonun içinden çıkar ve onun güvenoyuna dayanır. Yani hükümet “güvenoyu” aracıyla parlamento tarafından düşürülebilir. Buna karşılık hükümet de parlamentoyu feshedebilir. Fesihten sonra tekrardan seçime gidilir ve parlamento ve yürütme arasındaki uyuşmazlık halkın hakemliği ile giderilir.
Güvensizlik oyu ve fesih kurumları ile parlamenter sistemdeki tıkanıklar giderilebilir. Doktrinde güvensizlik oyu ve fesih kavramları için “simetrik siyasi silah” ibaresi kullanılır.
C. Başkanlık Sistemleri
Yasama ve yürütme organının birbirinden sert bir şekilde ayrıldığı hükümet sistemi ise başkanlık sistemidir. Bu sistem ilk uygulandığı yer olan ABD sistemi olarak da adlandırılır.
Güçler ayrılığı düşüncesine en yakın sistemin başkanlık sistemi olduğu ve Amerikan kurucu babalarının da anayasanın hazırlık sürecinde Montesquieu’nün düşüncelerinden büyük ölçüde istifade ettikleri görülmektedir.
Parlamentoların temel işlevi kanunlar yapmaktır. Ancak en az kanun yapmak kadar bir önemli görevi daha vardır ki bu da parlamento denetimidir. Günümüz demokrasilerinde siyasi iktidarın yetkilerini kısıtlamanın en önemli ve kolay yolu parlamento denetimidir. Parlamentolar, yürütme organını çeşitli araçlarla denetimi altına almakta, hatta yürütme organının feshine varacak düzeyde yoğunluğa sahip olan bir denetim söz konusu olabilmektedir.
İKİNCİ BÖLÜM
GENEL OLARAK MECLİS SORUŞTURMASI (IMPEACHMENT)
I. MECLİS SORUŞTURMASI VE MODELLERİ
A. Meclis Soruşturması (İmpeachment)
Parlamentoların genel işlevi kanun yapmaktır. Ancak bir işlevi daha vardır ki bu işlev de en az kanun yapmak kadar önemli olan parlamento denetimidir. Parlamentonun, hükümet üzerindeki denetiminin gerçekleştirilmesine imkan veren hukuki araçlara, denetim yolları veya denetim araçları denir. Meclis soruşturması, parlamentonun sahip olduğu başlıca denetim yollarından birisi ve en etkin olanıdır.
Meclis soruşturmasının başkanlık sistemlerinde genel bir çerçevesini çizmek gerekirse halen görevde olan ya da görevinden ayrılmış olan devlet başkanı veya bakan hakkında bu başbakanın veya bakanın göreviyle alakalı olarak bir suç işlediğinin parlamentonun belirli sayıdaki üyelerince ileri sürülmesi ve ardından akabindeki sürece göre yargılanmasına karar verilip verilmemesi olarak tanımlanabilir. Parlamento tarafından verilecek izin ile birlikte yargılama aşamasına geçilebilmektedir. Bu kapsamda verilecek olan izin “görevden alma yargılaması” için bir usul şartı oluşturur.
Diğer bir anlatımla, impeachment veya bizim anayasa hukuku geleneğimizde daha sık kullanılan ifadeyle meclis soruşturması, başkanın suç işlediği iddiası üzerine gerçekleştirilen ve başkanın suçlu bulunması halinde görevinden azledilmesi sonucunu doğuran bir yasama soruşturması yoludur.
Meclis soruşturması yoluyla anayasaya aykırı hareket eden başkan yarı-yargısal bir yolla görevinden azledilmektedir.
Gerçekten de impeachment yerine meclis soruşturması kavramının kullanılması hem terminoloji kargaşası oluşturmaması hem de Türkçe bir karşılıkla literatüre yerleşmesi adına gereklidir.
Parlamentonun denetim alanı, hükümetin siyasi, idari ve mali her türlü faaliyeti üzerindeki sürekli kontrol ve incelemelerden oluşmaktadır. Hükümet açısından bakıldığında ise meclis soruşturmasının bir bakıma hükümetin kendini aklama ve propaganda yapma işlevine sahip olduğunu söyleyebiliriz.
B. Meclis Soruşturması (Impeachment) Modelleri
İmpeachment usulü her yerde yeknesak bir biçimde uygulanmamaktadır. Yargılamayı yapan organa göre yasama, yargısal ve karma model olmak üzere üç farklı sistem mevcuttur.
Yasama modeli çoğunlukla iki meclisli ülkelerde uygulama alanı bulur. Bu sistemlerden yasama modeli Amerikan Anayasası örnek alınarak oluşturulmuş ve başkanın suçlanması ve görevinden alınmasının tamamen yasamanın yetkisi dahilinde olduğu bir sistemdir. Başkanı suçlama yetkisi alt meclise başkanı görevden alma yetkisi ise üst meclise tanınmıştır.
Yargısal modelde soruşturma yapma izni parlamentoya yargılama yapma ve akabinde suçlu bulma yetkisi ise yargısal makamlara verilmiştir. Bu sistemde parlamento içerisinde yapılan bir yargılama evresi bulunmamaktadır ve yargılamayı o ülkedeki yüksek mahkeme statüsündeki yargı organları gerçekleştirir.
Bir de karma model vardır ki bu modelde de başkanın belirtilen suçlarla ilgili olarak suçun niteliğine göre soruşturma evresinden sonra yargılamanın yasama organına veya yargı organına bırakıldığı sistemdir. Yargı organı olarak da genel mahkemelerden ziyade yüksek mahkeme tercih edilmiştir. Brezilya Federal Cumhuriyeti karma modeli benimseyen ülkelerdendir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
LATİN AMERİKA’DA BAŞKANLIK SİSTEMLERİ
I. LATİN AMERİKA’DA UYGULANAN BAŞKANLIK SİSTEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ
A. Latin Amerika’da Başkanlık Sistemleri
Başkanlık sistemi ABD’de insan zekasının bir tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. Amerikan kurucu babalarının Montesquieu’nün kuvvetler ayrılığı teorisine uygun olarak kurguladıkları bu sistemde güçlerin denetimi ve dengesi de ayrıca önemlidir. Latin Amerika ülkelerinde de en sık tercih edilen hükümet sistemi başkanlık sistemidir. Öyle ki İngiliz parlamenter sistemini örnek alan Kanada hariç bütün Amerika kıtasındaki bütün demokratik rejimlerde başkanlık sistemi uygulama alanı bulmaktadır.
Latin Amerika ülkelerinin çok büyük bir çoğunluğu hükümet sistemlerini belirlerken ABD ülkesini örnek almışlardır. Ancak bu ülkelerden hiçbiri ABD sistemini birebir alıp muhafaza etme yoluna gitmeyip parlamenter veya yarı-başkanlık sistemlerine özgü olan bazı unsurları da ekleyerek kendine özgü bir sistem kurmuşlardır.
B. Latin Amerika Başkanlık Sistemlerinin Ayırt Edici Özellikleri
Latin Amerika ülkelerindeki başkanlık sistemlerinin en temel özelliği başkanlık makamının diğer anayasal organlar, özellikle parlamento karşısında daha kuvvetli konumda bulunmasıdır.
ABD Başkanlık sisteminden farklı olarak başkanlık makamını daha da güçlendirmek adına bir çok Latin Amerika ülkesinde başkana açıkça kanun teklif etme yetkisi tanınmıştır. Ayrıca kimi Latin Amerika ülkelerinde başkana bazı konularda münhasır yetkiler verilmiştir. Örneğin Brezilya Federal Cumhuriyeti Anayasa’sına göre silahlı kuvvetler birlikleri ile ilgili kanunların teklif edilmesi ve çıkarılması yetkisi münhasıran devlet başkanlığına ait bir yetkidir.
Gerçekten de diğer anayasal idareler karşısında başkanlık makamı daha güçlü yetkilerle donatılmış bulunmaktadır. ABD başkanlık sistemi ile Latin Amerika ülkelerinin başkanlık sistemleri arasındaki en temel farklılık da budur. Bu şekilde ABD’den etkilenmiş olup sistemin gerekli kıldığı kuvvetler ayrılığı ve sistemin uygulanmasının getirmiş olduğu özelliklerle tam uyuşmayan rejim türlerine “başkancı rejim” de denilmektedir. Bu Latin Amerika ülkelerinde anayasal bir gelenektir.
ABD başkanlık sistemi ile Latin Amerika başkanlık sistemlerinin bir diğer farklılığı birçok ülkede başkana ikinci kez seçilme imkânı tanınmamış olmasıdır.
Latin Amerika ülkelerinin başkanlık makamını daha güçlü yetkilerle donatmasının yanı sıra birçok ülke parlamenter sisteme özgü bazı unsurları benimseyerek başkanın oldukça geniş olan yetkilerini kısmen de olsa sınırlandırmaya çalışmaktadırlar. Netice itibariyle bu şekilde iki farklı sistemi kaynaştırmaya çalışmak birtakım sorunları da beraberinde getirmektedir.
Kanun yapmak, hükümeti denetlemek gibi önemli yetkilere haiz aynı zamanda da siyasi tartışmaların yapıldığı yerin de merkezi olan parlamentolar Latin Amerika ülkeleri açısından da oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu ülkelerden Kosta Rika, El Salvador, Peru, Ekvador, Honduras, Guatemala, Nikaragua, Panama, Venezuela tek meclisli iken diğer Latin Amerika ülkelerinde Kongre olarak adlandırılan yasama organı, ABD sistemine de uygun olarak temsilciler meclisi ve senato olmak üzere iki meclisten oluşmaktadır.
Başkanlık sisteminde parlamento daha çok yasama, denetim ve iletişim fonksiyonlarını yerine getirmektedir. ABD Kongresi dünyanın en güçlü parlamentolarından birisi olarak gösterilmektedir. Buna karşılık Latin Amerika ülkelerindeki parlamentolar ise birçok kez tarihsel kırılmalar ve yürütme organları karşısındaki güçsüzlükleri ile gündeme gelirler. ABD’deki iki parti sistemi, parlamentonun oturmuş ve iyi işleyen düzeni, donanımı, Kongre üyelerinin profesyonelliği ve yetkinliği sayesinde başkan karşısında iyi bir “fren ve denge sistemi” kurmaktadırlar. Latin Amerika parlamentoları dendiğinde ise parçalanmış ve birbirinden uzak olan partiler, klientalizm, geçici ve çabuk dağılan siyasi ittifaklar, yolsuzluk ve profesyonel olmayan siyasetçiler akla gelmektedir. Elbette bu tür sorunların meydana gelmesinde Latin Amerika ülkelerinin eğitim düzeyi, ekonomi seviyesi gibi sosyal göstergeler de rol oynar.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
BAŞKANLIK SİSTEMİ: BREZİLYA
I. BREZİLYA HÜKÜMET SİSTEMİ VE YASAMA-YÜRÜTME ORGANLARI
A. Genel Olarak
Brezilya ya da tam adıyla Brezilya Federal Cumhuriyeti, Güney Amerika kıtasında yer alan, 8,5 milyon km kare ile kıtanın yaklaşık yarısını kaplayan, 2021 verilerine göre de yaklaşık 214,3 milyon nüfusa sahip olan bir ülkedir. Aynı zamanda Brezilya ekonomik olarak da Güney Amerika’nın en gelişmiş ülkesidir.
Brezilya Federal Cumhuriyeti, başkanlık sistemiyle yönetilen Latin Amerika ülkelerinden birisidir.
B. 1988 Anayasası Dönemi Brezilya’da Yasama ve Yürütme Organları
1. Yasama Organı
1988 Brezilya Anayasa’sında da daha önceki anayasalar gibi federatif yapı kabul edilmiştir. Bu sebeple de yasama organı iki meclislidir. Meclislerden ilki Temsilciler Meclisi (Chamber of Deputies) diğer meclis ise Senato’dur. (Senate) Bu iki meclisin oluşturduğu yasama organı ise Ulusal Kongre (Congresso Nacional do Brasil) olarak adlandırılmaktadır.
Brezilya’da Başkanlık, Senato ve Temsilciler Meclisi seçimlerinde aday olabilmek için; Brezilya vatandaşı olmak, siyasal haklarını tam olarak kullanabilmek, ilgili eyalette halihazırda seçmen olarak ikamet ediyor olmak ve bir siyasi partiye üye olmak gerekir. Ek olarak Başkan ve Senato adayı olabilmek için en az 35 yaş, Temsilciler Meclisi üyesi olabilmek için ise 21 yaş şartı vardır. Ayrıca bağımsız adaylık olmayacağı önceki açıklamalarımızdan anlaşılmaktadır.
Brezilya 26 eyalet ve 1 federal bölgeden oluşan federal bir cumhuriyet devleti olup her eyalet ve federal bölge Senato’da 3 üye ile temsil olunur. Senato üyeleri 8 yıl için doğrudan halk tarafından seçilir ve dört yılda bir sırayla üçte biri ve üçte ikisi yenilenir. Her senatör iki yedeği ile birlikte seçilir (Any. m. 46).
Temsilciler Meclisi, nispi temsil sistemiyle doğrudan eyaletler ve federal bölge seçmenlerince seçilen üyelerden oluşmaktadır. Bu şekilde seçilen Temsilciler Meclisi üyelerinin görev süreleri 4 yıldır. Temsilciler Meclis’inde toplamda 513 temsilci vardır. Eyaletlerden nüfuslarına göre en az 8 en fazla 70 milletvekili seçilmektedir (Any. m. 45).
Senato; başkanı, başkan yardımcısını, bakanları, Federal Yüksek Mahkeme Yargıçlarını ve cumhuriyet başsavcısını görev suçlarından dolayı yüce divan sıfatıyla yargılarken Federal Yüksek Mahkeme Başkanı Senato’nun başkanlığını yürütür. Yargılanan kişi yargılama faaliyeti sonucunda üçte iki çoğunlukla suçlu bulunursa görevden alınmasına ve 8 yıllık bir süre için yeniden kamu görevinde bulunamayacağına karar verilir. (Any. m. 52)
2. Yürütme Organı
Brezilya Federal Cumhuriyeti, başkanlık sistemini benimsemiştir. Çok partili çift meclisli bir sistem uygulama alanı bulmaktadır. Yürütme yetkisi başkan ve yardımcıları tarafından kullanılır. (Any. m. 76) Başkan devletin başkanı ve aynı zamanda hükümetin de başkanıdır.
a. Başkan
Brezilya’da başkan dört yıllık bir süre boyunca görev yapmak üzere doğrudan halk tarafından seçilir. Brezilya Anayasa’sı başkanın görev süresinin dört yıl olduğunu doğrudan anayasa metninde düzenlemiş değildir. Brezilya Anayasa’sına göre başkanın görev süresi bir yasama dönemi kadardır. Ancak Anayasanın 44. maddesi yasama dönemini dört yıl olarak belirlediği için başkanın görev süresinin de dört yıl olduğu anlaşılmaktadır.
Başkan ve başkan yardımcısı olabilmek için Brezilya Anayasa’sına göre Brezilya vatandaşı olmak, siyasal haklarını tam olarak kullanabilmek, seçmen listesinde kayıtlı olmak, bir siyasi partinin üyesi olmak ve 35 yaşını doldurmuş olmak gerekir. (Any. m. 14)
Başkan seçilebilmek için bir siyasi parti tarafından aday olarak gösterilmek ve oyların mutlak çoğunluğunu almış olmak gerekir. İlk turda mutlak çoğunluk sağlayan bir başkan adayı çıkmazsa sonuçlarının ilanından itibaren 20 gün içinde ilk turda en fazla oy olan iki adayın katıldığı ikinci tur seçimleri yapılır. İkinci turda geçerli oyların çoğunluğunu alan aday başkan seçilmiş olur. (Any. m. 77)
Başkanın dışında kabineyi oluşturan bakanlar, başkana danışmanlık yapan “sekreter” konumundadırlar. Sekreterler başkan tarafından Meclis dışından atanarak göreve gelirler ve başkan istediği zaman sekreterlerin görevlerine son verebilme yetkisine sahiptir.
b. Bakanlar Kurulu
Brezilya Anayasa’sına göre başkan 21 yaşını doldurmuş ve siyasal haklarını tam olarak kullanma yetkisine haiz her vatandaşı bakan olarak atayabilir. Bu yetki doğrudan başkana verilmiş ve başka herhangi bir organla bu yetki paylaşılmamaktadır.
3. Hükümet ve İdare
Brezilya’da hükümet ve idari faaliyetler üç kademede gerçekleşir. Başkan ve başkanın kurduğu idare merkezi idareyi oluşturur ve bakanlıkların merkez teşkilatı da başkent Brasilia’da örgütlenmiştir. Federal Brezilya’da 26 eyalet, 1 federal bölge ve 5560 belediye mevcuttur. İkinci düzeyi eyaletler üçüncü düzeyi ise belediyeler oluşturur. Her eyalet kendine ait yürütme organına sahiptir. Eyaletlerin başında eyalet valileri bulunur. Eyalet valileri dört yıl için o eyalette yaşayan insanlar tarafından seçilirler. Yürütme ve yasama arasındaki yetki paylaşımı ulusal düzeydeki yetki paylaşımı gibi yapılır.
BEŞİNCİ BÖLÜM
BREZİLYA MECLİS SORUŞTURMASI MODELİ: KARMA MODEL
I. BREZİLYA MODELİ
A. Genel Olarak
Başkan ve bakanların görevleriyle ilgili cezai sorumluluklarının parlamento tarafından araştırılması meclis soruşturmasının konusunu oluşturur. Bir ülkede uygulanan meclis soruşturması modeli yargılamayı yapan makamın kim olduğuna göre belirlenir. Basit bir anlatımla ifade edecek olursak yargılamayı yapan makam yasama erki ise yasama modeli, yargı erki ise yargı modeli, birden fazla erk yasama faaliyetini gerçekleştiriyorsa karma model söz konusudur.
Brezilya’da da devlet başkanın görevden alınabilmesinin tek yolu impeachment yoludur ancak sistem usul olarak birtakım farklılıkları içinde barındırır. Brezilya karma modeli benimsemiş olan ülkelerden birisidir. Brezilya’da mevcut olan karma modele göre bazen yargının Senato’ya yetki vermesi sonucu bazen ise Senato’nun kendiliğinden harekete geçmesi sonucu uygulanan bir model söz konusudur.
Latin Amerika’da impeachment usulüne başvurulması oldukça sık rastlanan bir durumdur. Özellikle Brezilya’da uygulamada başkanın üye olduğu partinin çoğu zaman parlamentoda çoğunluk olmaması, hatta azınlık durumunda olması impeachment usulüne başvurulabilmesi imkanını kolaylaştırıcı bir etki sağlar.
B. Brezilya Meclis Soruşturması (Impeachment Usulü)
İmpeachment parlamentonun başkana karşı kullanabileceği en etkin denge ve denetleme aracıdır. Brezilya karma modeli benimseyen ülkelerdendir.
Brezilya’da uygulama alanı bulan impeachment usulü bazı durumlarda yargının Senato’ya yetki vermesi sonucu bazen ise Senato’nun kendiliğinden harekete geçmesi sonucu işletilir.
BREZİLYA’DA MECLİS SORUŞTURMASI (IMPEACHMENT) SÜRECİ
1)Meclis Soruşturması komisyonu (CPI) oluşturma talebi 1/3 Kongre üyesi
1)CPI raporunun CPI üyelerinin 1/2'si tarafından onaylanması
3) CPI tarafından onaylanan meclis soruşturması (impeachment) talebinin Meclis Başkanı’na sunulması
4)Temsilciler Meclisi Meclis soruşturması (impeachment) Komitesi’nin, komite üyelerinin 1/2 oyu ile meclis soruşturması (impeachment) önerisini Temsilciler Meclisi’ne sunması
5)Temsilciler Meclisi üyelerinin 2/3 ile özel komitesi tarafından hazırlanan meclis soruşturması (impeachment) önergesinin onaylaması
6)Başkanın geçici olarak görevden uzaklaştırılması (180 gün)
7)Senato yargılaması neticesinde, Senato’nun 2/3 üyesi ile görevden alınması
8)Mahkumiyet kararı
-Görevden alma -Siyasal haklardan 8 yıl boyunca mahrum olmak
Brezilya Federal Cumhuriyeti’nde adi suçlardan dolayı başkan Federal Yüksek Mahkeme tarafından yargılamaya tabi tutulurken kamu görevini kullanarak icra ettiği suçlardan dolayı Senato’da yargılanmaktadır. Ancak iki yolda da iddia makamını oluşturan taraf Temsilciler Meclisi’dir.
Suçlama yoluna ülkedeki bütün vatandaşlar iddiasını ispatlamak kaydıyla Temsilciler Meclisi’ne başvuru yapabilmektedir. Temsilciler Meclisi bu iddianın ciddi olduğu kanısına varırsa 10 gün içerisinden gündeme alır. İddia Temsilciler Meclisi’nin üye sayısının üçte ikisinin imzası ile uygun bulunabilecektir. Bu oran sağlanırsa başkan usulün sona ermesine kadar görevden uzaklaştırılır ve dosya Senato’ya gönderilir. Yüksek Mahkeme Başkanı’nın başkanlığını yaptığı Senato’da da üçte iki çoğunluk sağlanırsa mevcut başkanın görevi sona erer ve başkan yardımcısı yeni başkan olarak göreve başlar.
Bu şekilde görevden alınan bir başkan aynı zamanda 8 yıl boyunca herhangi bir kamu görevini kullanmaktan yasaklıdırlar.
C. Brezilya Meclis Soruşturması (Impeachment) Örnekleri
Brezilya’da bugüne kadar impeachment usulüne iki kez başvurulmuştur. İlk suçlama 1922 yılında Fernando Collor de Mello’ya karşı iken ikinci suçlama 2016 yılında Dilma Rousseff’e karşıdır. Her iki impeachment usulünde de başkanlar Kongre’den yetki almaksızın bütçeyi aşan harcamalar yaptığı suçlamasıyla görevi kötüye kullanmak suçundan yargılanmıştırlar. Her iki impeachment usulünün sonucundan da suçlanan başkanlar görevden alınmıştır.
1. Fernando Collor de Mello
Collor göreve başladığından adeta bir enkaz devralmıştı. Bir önceki başkan olan Sarney, yolsuzluklar ve kötü yönetilmiş bir ekonomi ile görevi devretmişti. Ekonomik iyilişme yolunda adımlar atılacağına dair vaatlerde bulundu ve ilk olarak “Coller Planı” dediği planı yürürlüğe koydu. Bu atılımların temelinde başkanın partisinin parlamentoda azınlıkta olması sebebiyle kanunlar değil kararnameler yatmaktadır. Bu kararnamelerden birisi de Altyapı Bakanlığı’na açık artırma usulü uygulanmaksızın sözleşme yapılacak tarafı serbestçe belirleme yetkisi veren kararnameydi. Daha sonra ise medyada başkan Collor’un aleyhine olacak iddialar gözükmeye başlandı. Nitekim Coller’in kardeşi olan Pedro’nun seçim yöneticisi Paulo Cesar Farias’ın paravan şirketleri içinde kara para aklama girişimlerinde bulunduğunu iddia etse de başkan Mello bu iddiaları yalanladı. Ancak Farias’ın şirketleri hakkında bir soruşturma süreci başlatıldı ve sürecin devamında Kongre’de iki meclisin de katıldığı bir soruşturma komisyonu kuruldu. Farias’ın Coller’in banka hesabına altı buçuk milyon dolar aktardığı tespit edildi.
Collor’un Temsilciler Meclisi’ndeki oylama 29 Eylül’de yapıldı ve 38 oya karşı 441 oy ile Collor Temsilciler Meclisi tarafından meclis soruşturması önergesi onaylandı. Ardından 180 gün için Coller’in başkanlığı askıya alındı ve hakkında yirmi iki yolsuzluk isnadı hakkında soruşturma yapılması konusunda yetki verildi. Senato oylaması öncesi Collor zaten istifasını da vermişti.
2. Dilma Rousseff
Brezilya’daki meclis soruşturmasına maruz kalmış olan diğer Başkan Dilma Rousseff’tir.
Dilma Roussef’in impeachment usulünde de Collor’un impeachmen usulü ile oldukça benzerlikler taşımaktadır. Ancak bir farklılık vardor ki o da aslında koalisyonun bir parçası olan ve Temsilciler Meclisi’nde işçi partisinden sonra en çok üyeye sahip olan PMDB’nin de impeachment usulüne Dilma’nın aleyhine katılmasıdır.
Suçlamalar Dilma hakkında iki ana nedene dayanmaktadır. Birincisi 2014 yılında Kongre’den yetki almaksızın harcama yetkisini kullanması, ikincisi ise Petrobas petrol sirketinin yaptığı usulsüzlükler ve Dilma’nın buna göz yumması sebebiyle cezai sorumluluğu bulunduğudur. Fakat Brezilya Anayasa’sına göre ikinci gerekçenin bir geçerliliği yoktur. Çünkü başkan hakkında impeachment usulünün uygulanabilmesi için başkanın görevi sırasındaki bir faaliyeti olmak zorundadır. Görev dışındaki faaliyetleri sebebiyle impeachment usulüne maruz bırakılması olanaksızdır. Ardından Temsilciler Meclisi’nde gerekli oy çoğunluğu olan üçte iki çoğunluk sağlanmış ve Brezilya’nın ilk kadın başkanı olan Rousseff’in yerine yardımcısı olan Michel Temel vekalet etmeye başlamıştır. Senato oylaması 12 Mayıs’ta yapılmış ve oylamada 22’ye karşı 55 oyla başkan Roussef’in başkanlığının son bulmasına karar verilmiştir.
.
SONUÇ
Yasama ve yürütme organları arasındaki ilişki bir ülkede uygulanan hükümet sistemini belirler. Yasama ve yürütme birbirinden yumuşak bir biçimde ayrılmış ise parlamenter sistem, sert bir biçimde ayrılmış ise başkanlık sistemi vardır. Bir de iki sistemin kaynaştırılmasından meydana gelen bir hükümet sistemi vardır ki bu da yarı başkanlık hükümet sistemidir.
Parlamenter sistemdeki gibi olmasa da başkanlık sistemlerinde de yasama ve yürütme organının birbirine karşı kullandığı denge ve denetleme araçları vardır. İlk kez İngiltere’de ortaya çıkan meclis soruşturmasının genel işlevi parlamentonun yürütme organı üzerinde bir denetleme yolu olmasıdır.
Başkanlık sistemlerinde meclis soruşturması (Impeachment) usulü Anayasa Hukuku doktrininde oldukça önemli konuma sahip bir konudur.
Başkanlık sistemlerinde meclis soruşturması usulü genel olarak ABD sistemi ile bilinir. Ancak Latin Amerika ülkelerinin de bağımsızlıklarını kazandıktan sonra başkanlık sistemine yönelmesiyle bu usul hem daha önemli hale gelmiştir hem de bu ülkelerin parlamenter sisteme özgü bazı özellikleri de eklemesi çalışmanın kapsamını genişletmiştir.
Latin Amerika ülkelerindeki başkanlık sisteminin en temel ve önemli özelliği başkanın güçlü yetkilerle donatılmış olmasıdır. Bazı ülkelerde başkana bizzat kanun teklif etmek hatta bazı konularda münhasıran başkanın kanun teklif edebileceği belirtilmektedir. Öyle ki literatürde Latin Amerika’da uygulanan bu sistemlere “başkancı sistem” bile denilmektedir.
Brezilya Federal Cumhuriyeti, Latin Amerika ülkeleri arasında en kalabalık, yüzölçümü en büyük ve kıtanın ekonomik olarak en gelişmiş ülkesidir. Ancak genel manada bütün Latin Amerika ülkelerinde olduğu gibi Brezilya’da da ABD’deki gibi oturmuş bir başkanlık sistemi yoktur. Bunun birden çok nedeni vardır. Ancak temel sebep olarak Brezilya gibi ülkelerde siyasi partinin temsil ettiği düşüncelerden ziyade karizmatik liderlere önem verilmesi gösterilebilir. Bunun neticesinde de parlamento desteğinden yoksun, parlamentoda çoğu zaman azınlık olarak kalan hükümetler ortaya çıkar. Bu da başkanlık sisteminin teorisindeki gibi sistemin işlemesi açısından olumsuz sonuçlar doğurur.
Brezilya Meclis Soruşturması sürecinde de karma model uygulama bulur. Bazı durumlarda Federal Yüksek mahkeme yargılama faaliyetinde bulunurken bazı durumlarda bizzat Senato yargı faaliyetinde bulunur. Başkanı adi suçlar söz konusu olduğunda Federal Yüksek Mahkeme yargılarken görevi ile ilgili suçlarda Senato Yargılar. Her iki durumda da suçlamayı Temsilciler Meclis’i yapmaktadır. Bugüne kadar iki kez uygulanan impeachment usulünde her iki yargılama sonucunda da başkanların görevine son verilmiştir.
KAYNAKÇA
ANAYURT, Ömer, Anayasa Hukuku Genel Kısım (Temel ilkeler, Kavram ve Kurumlar), Güncellenmiş 3. Bs., Seçkin Yayınevi, Ankara 2019.
DÖNER, Ayhan, Anayasa Hukuku Genel Esaslar, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2023.
ÇELİK, Yeşim, “Başkanlık Sistemlerinde ve Türk Hukukunda Devlet Başkanının Cezai Sorumluluğu”, Doktora Tezi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzincan, 2021
Doval/Esteban, s. 125; Ekinci/Yıldırım
DÖNER, Ayhan, “Anayasa Hukuku Genel Esaslar”, Yetkin Yayınları, Ankara, 2023
EKİNCİ, Ahmet- YILDIRIM, Serkan Nebi, “Dört Kıta’da Başkanlık Sistemi”, Astana Yayınları, 2017, s
Gisela Pereyra Doval/Actis Esteban, “The Political and Economic Instability of Dilma Rouseff’s Second Government in Brazil: Between Imoeachment and the Pragmatic Turn”, India Quartly: A Journal of International Affairs, 2016, s. 125; Ahmet Ekinci/Serkan Nebi Yıldırım, “Brezilya’nın Başkanlık Sistemi Uygulaması”, İlyas
LINAN, Anibal Perez, Presidential Impeachment and the New Political Instability in Latin America, Cambridge 2007 s. 14-15; Ahmet Ekinci/Serkan Nebi Yıldırım, “Brezilya’nın Başkanlık Sistemi Uygulaması”, İlyas Doğan/Serdar Ünver (Edt.), Dört Kıtada Başkanlık Sistemi Ülke Örnekleriyle Hukukun Üstünlüğü, İnsan Hakları ve Demokrasi, Astana Yayınları, Ankara 2017,
METİN, Yüksel, “Başkanlık Sistemi: Amerika Birleşik Devletleri ile Latin Amerika Ülkelerinin Mukayesesi”, Hukuk Yayınları, Ankara, 201
Miş/Aslan/Ayvaz/Duran, s. 168. Akt. ÇELİK, Yeşim, Doktora Tezi,
ÖZBUDUN, Ergun, “ Anayasa Hukuku”, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2018
SEZER, Yusuf, “Meclis Soruşturması”, Yüksek Lisans Tezi, 2010,
TÖGEL, Akif, “Başkanlık Sisteminde Parlamentolar”, Adalet Yayınevi, Ankara 2018,
TÜLEN, Hikmet, “Meclis Soruşturması Uygulamaları Üzerine Bazı Gözlem ve Değerlendirmeler”, Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:2 Sayı:1, 1998
|
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Brezilya Meclis Soruşturması Süreci Ve Örnekleri" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Enes Civelek'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (http://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
|
|
Brezilya Meclis Soruşturması Süreci Ve Örnekleri
