Culpa In Contherando Sorumluluğunun Kavram,Kapsam,Hukuki Kaynak,Sonuç Bakımından Açıklanması ve Özellikle Tüketici Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi
Toplumsal hayatın hızla gelişmesi ile beraber ekonomik olay ve problemlerin çözümünü klasik borç doğurucu sorumluluk türlerinde(haksız fiil,sebepsiz zenginleşme,sözleşme) bulabilme ve aynı unsurları yeni olay ve problemlere uygulayabilme hemen hemen imkansız hale gelmiştir.Bu tip durumlar için 19.yy’ın sonlarına doğru doktrin kayıtsız kalmamış özü ve niteliği farklı yeni sorumluluk türleri belirleme yoluna gitmiştir.(1)Bu yeni sorumluluk türlerinden biri de “culpa in contherando”sorumluluğudur.(2)
Sözleşme bir anda kurulup meydana gelen bir hukuki işlem değil bir süreçtir.Taraflar sözleşme kurulmadan önce sözleşmenin muhtevası,şartları ve içerdiği hak ve yükümlülükler hakkında görüşmeler yaparlar.Bu görüşmeler uzun veya kısa sürebilir.(3)Sözleşme görüşmelerinin başlaması ile görüşmeci taraflar arasında dürüstlük kuralına dayanan bir “güven ilişkisi” adı verilen hukuki ilişki kurulur.Başka bir ifadeyle sözleşme görüşmelerinin başlaması ile dürüstlük kuralı görüşmeci taraflara birtakım yükümlülükler yükler.Sözleşme görüşmelerinde tarafların yükümlülükleri yani culpa in contherando sorumluluğunun kapsamı;tarafların ciddi bir niyetle görüşmelere katılması,sözleşmenin yapılması ve şartlarına ilişkin kararlarına etki edecek hususlarda aldatıcı davranışlarda bulunmamayı,gerekli bilgileri karşı tarafa vermeyi,karşı tarafın yanıldığını farketme halinde onu uyarmayı kapsar.(4)Sözleşme görüşmelerinde tarafların yükümlülükleri,taraflardan her biri veya yardımcıları diğer taraf veya onun himayesinde bulunan kişilerin şahıs varlığı ve malvarlığı haklarına zarar vermeyi engellemek için gerekli dikkat ve özeni göstermek ve korumak yükümünü de ihtiva eder.Bu özen borcu edim yükümü içermeyen borç ilişkileri içerisinde yer alır ve edim yükümünden bağımsız borç ilişkilerinin bir özelliği olarak ihlal edildiği anda borç doğar ve yine edim yükümünden bağımsız borç ilişkilerinin özelliği olarak yakın ilişki içine giren tarafların bir sözleşme kurulmadığı halde birbirlerine verdikleri zararlardan dolayı sorumlu olmalarına yöneliktir.(5)Bu hukuksal düşünce mukayeseli hukukta Alman İmparatorluk Mahkemesi ve Federal Mahkemesi’nin “mağaza kararları” adı verilen kararlarında dile getirilmiştir.Alman İmparatorluk Mahkemesi’nin 7 Aralık 1911 tarihli “muşamba topu kararı”(6) olarak adlandırılan kararında sözleşme görüşmelerinde tarafların sadece aydınlatma ve bildirim yükümlerinin değil diğer tarafın canını ve malını koruma yükümlerinin de olduğu kabul edilmiştir.Alman Federal Mahkeme’si,yine anılan “mağaza kararlarından” olan 26 Eylül 1961 tarihli “muz kabuğu kararında”(7) bu düşünceye paralel olarak ve daha da ileriye giderek henüz sözleşme görüşmeleri başlamadan işlemsel ilişkiler hazırlığı aşamasında da tarafların birbirlerinin canını ve malını koruma yükümlerinin olduğu kabul edilmiştir.İşlemsel değinme(temas) kuramına göre işlemsel ilişki hazırlığına girişme,henüz bu hazırlık bir sözleşme görüşmeleri aşamasına gelememiş olsa bile gerçekleşir.Bir kimsenin olası bir müşteri olarak kesin satın alma amacı olmasa dahi bir mağazaya girmesi,bir kimsenin yemek yiyen arkadaşının yanında lokanta bulunması gibi.Alman Federal Mahkemesi 1976 tarihli “sebze yaprağı kararında”(8) özen ve koruma borcunu üçüncü kişiler sahasına da yayarak sözleşme görüşmelerinde hatta sözleşme görüşmelerinden önceki işlemsel ilişkiye girişme hazırlığında tarafların her birinin veya yardımcılarının diğer taraf ve onun himayesinde bulunan kişilerin şahıs varlığı ve malvarlığı haklarına zarar vermeme konusunda gerekli dikkat ve özeni göstermek ve korumak yükümü açıklaması tamamlanmıştır.
Sözleşme görüşmelerinde kusurlu davranışlardan bazılarının sorumluluk doğuracağı kanunda açıkça belirtilmiştir.Gerçekten;karşı tarafı aldatarak ya da korkutarak sözleşme yapmaya razı eden(TBK.m.36 vd.),kendi kusuru ile yanılan(TBK.m.35),temsil yetkisi olmadığını bildiği halde yetkili temsilci gibi davranarak sözleşme yapan(TBK.m.47) kişinin sorumluluğu kanunda düzenlenmiştir.Buna karşılık sözleşme görüşmelerinde kusurlu davranışlardan bazılarının da sorumluluk doğuracağı kanunda düzenlenmemiştir.Taraflardan birinin sözleşmenin geçersiz olacağını bildiği halde karşı tarafı uyarmaması,kendisinin veya yardımcılarının karşı tarafın veya onun himayesinde bulunan kişilerin şahıs varlığı veya malvarlığı haklarına zarar vermeme hususunda gerekli dikkat ve özeni göstermemesi gibi.(9)İşte kanunda düzenlenmeyen bu tip kusurlu davranışların sorumluluk doğurması ve zarar gören tarafın tazminat talep etmesini sağlamak amacıyla kanunda düzenlenmeyen ve dürüstlük kuralına dayanan culpa in contherando sorumluluğundan bahsedilmektedir.Kanunda düzenlenmiş olsun veya olmasın sözleşme görüşmelerinde kusurlu davranışın doğuracağı sorumluluğun haksız fiil esaslarına mı yoksa borca aykırılık esaslarına mı tabi olacağı tartışmalıdır.Culpa in contherando sorumluluğunu borca aykırılığa dayandıran görüşü destekleyecek şekilde Alman İmparatorluk Mahkemesi ve Federal Mahkemesi “mağaza kararları” ışığında Alman hukuk uygulamasını inceleyecek olursak bu sorumluluğun,haksız fiil kurallarının özellikle Alman Medeni Yasasına göre tatmin edici sonuçlar ortaya koyamaması ve zarar göreni ispat külfetinden kurtarmak ve uzun zamanaşımı süresinden de yararlanmak amacıyla borca aykırılık esaslarına tabi tutulduğu görülmektedir.Haksız fiil sorumluluğunda davacı,davalının kusurunu ispatla yükümlü olup zamanaşımı iki yıldır.Yanı sıra haksız fiil sorumluluğunda adam çalıştıranın kurtuluş delili getirme imkanı vardır.Buna karşılık borca aykırılık kurallarına göre zarar veren kusursuzluğunu ispatla yükümlü olacak ve böylelikle zarar gören ispat külfetinden kurtulacak,zamanaşımı süresi on yıl olacak ve zarar veren yardımcı kişinin verdiği zararın tazmininden gerekli tüm özeni gösterdiğini ispatlayarak kurtulamayacaktır.(10)Culpa in contherando sorumluluğunu borca aykırılığa dayandıran görüş öğretide çoğunlukla benimsenmiş,İsviçre Federal Mahkemesi ve Yargıtay tarafından da uygulandığı görülmüştür.Mamafih,İsviçre Federal Mahkemesi’nin culpa in contherando olarak nitelendirdiği bir durumda sorumluluğun daha uzun bir zamanaşımına tabi olmasının hukuk güvenliğini sarsabileceği gerekçesiyle haksız fiil zamanaşımının uygulanmasını ve önceki tutumundan farklı olarak culpa in contherando sorumluluğunu borca aykırılık esaslarına tabi tutmaktan kaçındığını gözden kaçırmamak gerekir.(11)Neticesi itibariyle culpa in contherando sorumluluğunda uygulanacak esaslar bakımından haksız fiil kuralları tatmin edici sonuçlar ortaya koyamamış;zamanaşımı süresi,ispat yükünün dağılımı ve yardımcı kişilerin sorumluluğu bakımından değerlendirerek bu sorumluluğu borca aykırılık esaslarına tabi tutan görüş benimsenmiş ancak borca aykırılık esaslarına tabi tutulunca zamanaşımı süresinin uzunluğunun da hukuk güvenliğini sarsabileceği fikri cereyan etmiştir.
Sözleşme görüşmelerinde tarafların yükümlülükleri ve buna bağlı olarak culpa in contherando sorumluluğu sui generis nitelikte bir sorumluluktur ve tazminatın türü ve kapsamı bu nitelik bakımından değerlendirilmelidir.(12)Culpa in contherando sorumluluğunda tazmin edilecek zarar olumsuz(menfi) zarardır.Olumsuz zararda amaç zarar görenin zarar verici olaydan önceki durumuna getirilmesidir.Olumsuz zararda,sözleşme görüşmeleri hiç yapılmasaydı uğranılmayacak olan zarar tazmin edilir.Bir başka açıdan,yükümlülük ihlali olmasaydı faydasız olmayacak olan masraflar yani faydasız zararlar tazmin edilir.Bu bağlamda tazmin edilecek zarar kalemleri şunlardır:sözleşmenin kurulması için yapılan harcamalar(harçlar,posta giderler,noter ücreti vb.),işin görüşülmesi için yapılan giderler(malın konulması için yer kiralanması,konaklama ve yol giderleri vb.),sözleşmenin kurulacağına güvenerek kaçırılan sözleşme fırsatlarından kaybedilen kar,dava masrafları.(13)Culpa in contherando sorumluluğunda menfi zararın tazmin edileceği doktrin ve İsviçre Federal Mahkemesi tarafından benimsenmiş kanun hükümlerinde de yerini almıştır.(örneğin;TBK.m.35/f.1)Culpa in contherando sorumluluğunda prensip olarak olumlu(müspet) zarar tazmin edilmez.Olumlu zararda mahrum kalınan kar ve fiili zarar tazmin edilir.Ancak culpa in contherando sorumluluğu hangi esasa tabi tutulursa tutulsun sözleşme geçerli olarak ve böyle bir kusur işlenmeden kurulmuş olsaydı karşı tarafın elde edecek iken kaybettiği kazancın tazmini talep edilemez.Buna karşılık hakkaniyetin gerektirdiği ve ağır kusurun da bulunduğu hallerde olumlu zararın tazmin edilebileceğini savunanlar vardır.(14)Yanı sıra culpa in contherando sorumluluğunda olumlu zararın tazmin edilebileceğini öngören kanun hükümleri de mevcuttur.(örneğin;TBK.m.35/f.2,m.47./f2)
Culpa in contherando sorumluluğunu Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun uyarınca tüketici hukuku bakımından değerlendirecek olursak culpa in contherando sorumluluğu tüketiciyi korumaya yönelik politikalar bakımından oldukça önem arzetmektedir.Tüketicinin mal ve hizmeti sunanlara göre daha elverişsiz bir konumda bulunması,daha açık bir ifadeyle tüketicinin dahil olduğu sosyal ve hukuki ilişkide,ilişkinin sosyal ve ekonomik yönden zayıf olan tarafı teşkil etmesi ve tecrübesiz bir konumda bulunması tüketiciyi korumaya yönelik politikaların odak noktasını oluşturur. 4822 Sayılı Kanun’la değişik 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 1. maddesinde; bu kanunun amacının, kamu yararına uygun olarak tüketicinin sağlık ve güvenliği ile ekonomik çıkarlarını koruyucu, aydınlatıcı, eğitici, zararlarını tazmin edici, çevresel tehlikelerden korunmasını sağlayıcı önlemleri almak ve tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini özendirmek ve bu konudaki politikaların oluşturulmasında gönüllü örgütlenmeleri teşvik etmek olduğu açıklanmıştır.Zannımca bu kanun hükmünün lafzından ve ruhundan kanun koyucunun tüketicinin korunmasına ilişkin eğilimi anlaşılmaktadır.Aynı kanunun “Kapsam” başlıklı 2. maddesinde de “Bu kanun, birinci maddesinde belirtilen amaçlarla mal ve hizmet piyasalarında tüketicinin taraflardan birini oluşturduğu her türlü tüketici işlemini kapsar” hükmüne yer verilmiştir. Aynı Kanun’un 4822 Sayılı Kanun’la değiştirilen 3. maddesinin (e) bendinde,tüketici, “Bir mal veya hizmeti ticari veya mesleki olmayan amaçlarla edinen, kullanan veya yararlanan gerçek ya da tüzel kişileri”; (f) bendinde, satıcı, “Kamu tüzel kişileri de dahil olmak üzere ticari veya mesleki faaliyetleri kapsamında tüketiciye mal sunan gerçek veya tüzel kişileri”, (g) bendinde, sağlayıcı; “Kamu tüzel kişileri de dahil olmak üzere ticari veya mesleki faaliyetleri kapsamında tüketiciye hizmet sunan gerçek veya tüzel kişileri”; (h) bendinde, “Tüketici işlemi; mal veya hizmet piyasalarında tüketici ile satıcı-sağlayıcı arasında yapılan her türlü hukuki işlemi” ifade eder, şeklinde tanımlanmıştır. Bu düzenlemeler culpa in contrahendo sorumluluğunun tüketici hukukundaki yansımasıdır.Culpa in contherando sorumluluğunun tüketiciyi korumaya yönelik politikalar bakımından öneminden bahsetmiştik.Zira tüketicinin;taraf olduğu ilişkide elverişsiz,ekonomik ve sosyal yönden zayıf ve tecrübesiz konumda olan taraf olması sebebiyle satıcı-sağlayıcının sözleşme görüşmelerindeki yükümlülükleri culpa in contherando sorumluluğu bakımından önem arzeder.Daha önce de belirttiğimiz gibi yasa koyucunun tüketiciyi korumaya yönelik eğilimi,culpa in contherando sorumluluğu bakımından sözleşme görüşmelerinde tarafların yükümlülüklerine ilişkin Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun’nun satıcı-sağlayıcıya getirdiği özel aydınlatma ve bildirim yükümlerinden(15) daha da iyi anlaşılmakta ve bu eğilim için somut örnekler teşkil etmektedir.Culpa in contherando sorumluluğunun tabi olacağı esas da tüketici hukuku bakımından oldukça önemlidir.Fikrimce,culpa in contherando sorumluluğunun tüketiciyi koruyucu politikalar bakımından önemi düşünüldüğünde ve tüketicinin taraf olduğu ilişkilerde korunacak taraf olması dikkate alındığında haksız fiil kurallarının zamanaşımı,ispat külfetinin dağılımı ve yardımcı kişilerin sorumluluğu bakımından tüketici için elverişsiz olması sebebiyle tüketici işlemlerinde culpa in contherando sorumluluğunun borca aykırılık esaslarına tabi tutulması tüketicinin korunması eğilimi için daha isabetli olacaktır.Ayrıca Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun’da tüketicinin taraf olduğu hukuki işlemlerde karşı taraf aleyhine ve tüketici lehine(16) yapılan düzenlemeler de göz önüne alındığında tüketicinin işlem yaptığı tarafın sözleşme görüşmelerindeki kusurlu davranışından doğan sorumluluğun borca aykırılık esaslarına tabi tutulmasının Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun’un ruhuna da uygun olacağı kanısındayım.Tüketicinin işlem yaptığı tarafın sözleşme görüşmelerinde kusurlu davranışından doğan sorumluluğunun borca aykırılık esaslarına tabi tutulmasıyla beraber tüketici;karşı tarafın kusurunu ispat yükünden kurtulacak,karşı tarafın yardımcı kişilerin verdiği zararı tazmin yükümünden kurtulması söz konusu olmayacak ve on yıllık zamanaşımı süresinden yararlanacaktır.Borca aykırılığın zamanaşımı unsurunu irdeleyecek olursak,İsviçre Federal Mahkemesi’nin on yıllık zamanaşımı süresini,hukuk güvenliğini sarsabileceği düşüncesiyle uzun bulması ve culpa in contherando sorumluluğunu haksız fiil zamanaşımına tabi tutma yönündeki içtihatlarını(17) hukuk güvenliği açısından isabetli bulmakla beraber imkan ve tecrübe bakımından tarafların eşit olmadığı hukuki işlemlerde culpa in contherando sorumluluğunun haksız fiil kurallarına tabi tutulmasının,dolayısıyla bir yıllık zamanaşımı süresinin uygulanmasının sözleşmenin zayıf olan tarafını,bu konu için tüketiciyi koruma eğilimi bakımından isabetli olmayacağı düşüncesindeyim.Yargıtay’ın da culpa in contherando sorumluluğuna ilişkin verdiği kararlarda(18) sözleşmenin zayıf olan tarafını yani tüketiciyi korumaya yönelik bir eğilimde olduğu bu düşünceyi destekleyen içtihat ve doktrine atıfta bulunmasından anlaşılmaktadır.Daha geniş bir perspektiften culpa in contherando sorumluluğundan ve tüketici hukukundan bağımsız olarak yasa koyucunun yeni Borçlar Kanunu’nda sözleşmenin içeriğine ilişkin olarak genel işlem şartlarını düzenlemesi sözleşmenin zayıf olan tarafını koruma eğilimini yansıtmaktadır.Zannımca işte bütün bu düşünceye ve eğilime paralel olarak culpa in contherando sorumluluğunda da tüketici lehine çözümler tercih edilmelidir.
(1):Süleyman Yalman,Türk-İsviçre Hukukunda Sözleşme Görüşmelerinden Doğan Sorumluluk s.37
(2):Kavram karışıklığına mahal vermemek amacıyla sorumluluk değil sadece özel bir zamandaki kusuru ifade etmek için “culpa in contherando” deyimini;bu durumlarda zarara sebep olanın sorumluluğunu ifade etmek için “culpa in contherando sorumluluğu” deyimini kullanmak isabetli olacaktır.Oğuzman/Öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.409
(3):İnal Tamer,Borca Aykırılık ve Sonuçları s.22
(4):Oğuzman/öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.79
(5):Oğuzman/Öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.13 vd.
(6):Anılan karara konu olan olayda mağaza tezgahtarının bir yer muşambası satın almak isteyen bir kadına muşamba toplarını gösterirken bunlardan birinin kadının üzerine düşerek kadına zarar vermesi söz konusu olmuştur.
(7):Anılan karara konu olan olayda büyük bir mağazaya giren kişinin yere atılmış bir muz kabuğuna basıp ayağı kayarak düşüp yaralanması söz konusu olmuştur.
(8):Anılan karara konu olan olayda on dört yaşındaki kız çocuğunu annesine malları taşımada yardım etmek için geldiği süpermarkette yerdeki sebze yaprağına basarak kaymış,yere düşmüş ve sağ dizinde ameliyat gerektirecek nispette bir sakatlığa uğramıştır.
(9):Oğuzman/Öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.409
(10): Oğuzman/Öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.411
(11): Oğuzman/Öz,Borçlar Hukuku Genel Hükümler Cilt 1 s.410
(12):Gezder Ümit,Türk/İsviçre Hukukunda Culpa In Contherando Sorumluluğu s.189
(13):Gezder Ümit,Türk/İsviçre Hukukunda Culpa In Contherando Sorumluluğu s.197
(14): Gezder Ümit,Türk/İsviçre Hukukunda Culpa In Contherando Sorumluluğu s.201
(15):TKHK.m.4/f.7’ye göre “satışa sunulacak kullanılmış,tamir edilmiş veya ayıplı mal üzerine veya ambalajına,imalatçı veya satıcı tarafından alıcının kolaylıkla okuyabileceği şekilde “özürlüdür” ibaresi içeren bir etiket konulması zorunludur.Diğer örnekler için bkz:TKHK.m.6/A f.3,m.12,m.18
(16):bkz:dipnot 15
(17):bkz:dipnot 11
(18): YHGK E: 2010/13-593 K: 2010/623 T: 1.12.2010, YHGK 13.02.2013gün ve 2012/13-1220, 239 sayılı karar.
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Culpa In Contherando Sorumluluğunun Kavram,kapsam,hukuki Kaynak,sonuç Bakımından Açıklanması Ve Özellikle Tüketici Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Ali Suphi Kurşun'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (http://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
* Son okunma 38 dakika 52 saniye
önce.
* Ortalama Günde 1,63 okuyucu.
* Karakter Sayısı : 16550, Kelime Sayısı : 1881,
Boyut : 16,16 Kb.
*
4 kez yazdırıldı.
*
2 kez indirildi.
*
1 okur yazarla iletişim kurdu.
* Makale No : 1670
Culpa In Contherando Sorumluluğunun Kavram,kapsam,hukuki Kaynak,sonuç Bakımından Açıklanması Ve Özellikle Tüketici Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi
