|
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Usulü ve Avrupa’daki Sistematik Hak İhlalleri
Özet
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), bireylerin ulusal düzeyde korunamayan haklarının güvence altına alınması amacıyla kurulan en önemli uluslararası yargı organlarından biridir.1 Bu makalede, AİHM’ye bireysel başvuru süreci sistematik olarak ele alınmakta; kabul edilebilirlik şartları, başvuru usulü ve Mahkemenin yapısı açıklanmakta; ayrıca Avrupa devletlerinde görülen güncel ve sistematik insan hakları ihlalleri eleştirel bakış açısıyla değerlendirilmektedir.2 Avrupa’nın normatif düzeyde insan haklarını koruma iddiasına rağmen, uygulamada bu standartlardan önemli sapmalar yaşandığı, Mahkeme kararlarına yansıyan örnekler üzerinden ortaya konulmaktadır.2
1. Giriş
Avrupa kıtası, tarih boyunca insan hakları alanında hem trajik ihlallerin hem de hukuki kazanımların merkezi olmuştur. Bu ihlallerin ortadan kaldırılması amacıyla 1950 yılında kabul edilen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ve 1959’da kurulan AİHM, bireye uluslararası hukuk alanında başvuru imkânı tanıyarak insan hakları korumasında devrim yaratmıştır.3 Ancak günümüzde Avrupa ülkelerinde, özellikle göçmen hakları, cezaevi koşulları, ifade özgürlüğü ve adil yargılanma gibi temel alanlarda ciddi ve süreğen ihlaller yaşandığı gözlenmektedir. Avrupa, kendi koyduğu normlara aykırı düşen uygulamaları nedeniyle eleştirilmektedir.4
2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve AİHM
AİHS, Avrupa Konseyi çatısı altında kabul edilmiş ve 1953’te yürürlüğe girmiştir. Sözleşme, yaşam hakkı, işkence yasağı, özgürlük ve güvenlik hakkı, adil yargılanma, özel hayata saygı, din ve ifade özgürlüğü gibi temel hakları güvence altına alır.5 11 No’lu Protokol ile bireysel başvuru doğrudan AİHM’ye yapılabilir hâle gelmiştir.6
AİHM, Strasbourg’da faaliyet gösteren ve sözleşmeye taraf devletlerin yargı yetkisini denetleyen uluslararası bir mahkemedir. Mahkeme, bireylerin başvurularını inceleyerek ihlal tespiti yapar ve bağlayıcı kararlar verir. Bu kararların uygulanması Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından izlenir.7
3. Bireysel Başvuru Usulü ve Kabul Edilebilirlik Şartları
Sözleşme’nin 34. ve 35. maddeleri bireysel başvuruya ilişkin temel kuralları belirler.8 Başvurunun kabul edilebilmesi için:
Başvurucunun mağdur sıfatına sahip olması,
İç hukuk yollarının tüketilmiş olması,
Başvurunun dört ay içinde yapılması,
Konunun kişi, yer, zaman ve konu bakımından AİHM’nin yetkisi içinde bulunması gerekmektedir.9
Başvurular Mahkemenin resmi formu ile ve gerekli bilgi ve belgelerle yapılır. İlk değerlendirme komiteler tarafından yapılır; daha sonra daireler ve gerektiğinde Büyük Daire tarafından incelenir.10
4. Mahkemenin Yapısı ve Yargılama Usulü
AİHM, üç yargıçlı komiteler, yedi yargıçlı daireler ve on yedi yargıçlı Büyük Daire ile çalışır. Mahkeme, kabul edilebilirlik ve esas yönünden kararları yazılı usul ile verir. Gerektiğinde duruşma yapılabilir. Yargılamada tarafların eşitliği, sözlülük ve açıklık ilkeleri geçerlidir. Mahkeme, ihlal tespiti hâlinde tazminata hükmedebilir.11
5. Avrupa’daki Sistematik İnsan Hakları İhlalleri
Avrupa, insan haklarını evrensel değerler düzeyinde savunmasına rağmen, özellikle son yıllarda birçok alanda sistematik ihlallerle gündeme gelmektedir:
Göçmen Hakları: Yunanistan, Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde geri itme (pushback) uygulamaları nedeniyle sığınmacıların yaşam hakkı ve insanlık onuruna aykırı muameleye maruz kaldıkları AİHM kararlarına yansımıştır.4
Cezaevi Koşulları: Fransa, Belçika ve İtalya gibi ülkelerde aşırı kalabalık, sağlık hizmetlerine erişim yetersizliği ve izolasyon uygulamaları nedeniyle mahkûm haklarının ihlali tespit edilmiştir.12
İfade ve Basın Özgürlüğü: Almanya, Polonya ve Sırbistan’da gazetecilere yönelik baskılar, medya organlarının kapatılması ve ifade özgürlüğüne müdahale örnekleri AİHM kararlarında eleştirilmiştir.13
Yargı Bağımsızlığı: Polonya ve Macaristan’da yargı erkine siyasi müdahale ile bağımsız ve tarafsız mahkeme hakkı ihlal edilmektedir.14
Bu örnekler, Avrupa'nın sadece insan haklarının öğretisini değil, ihlal pratiğini de küresel alana ihraç ettiğini göstermektedir.15
6. AİHM’nin Rolü ve Sınırlılıkları
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), bireysel hak arama açısından güçlü bir mekanizma olmakla birlikte, kararlarının uygulanması büyük ölçüde devletlerin siyasi iradesine bağlıdır. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, kararların uygulanmasını izlemekle yükümlüdür; ancak yaptırım gücü oldukça sınırlıdır.16 Bu durum, özellikle sistematik ihlallerin yaşandığı ülkelerde Mahkeme kararlarının etkisini zayıflatmakta ve bireysel başvuruların somut sonuç doğurmasını engellemektedir.
AİHM kararlarının uzun süre uygulanmaması hâlinde, teorik olarak Avrupa Konseyi Statüsü’nün 8. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 58. maddesi uyarınca yaptırımlar uygulanabilir; örneğin, ilgili ülkenin sözleşmeye taraflığının askıya alınması veya Konsey üyeliğinin sona erdirilmesi gündeme gelebilir.17 Ancak bu tür tedbirler nadiren uygulanmakta ve genellikle istisnai durumlarla sınırlı kalmaktadır. Nitekim, Rusya’nın 2022 yılında Avrupa Konseyi üyeliğinden çıkarılması bu anlamda kayda değer bir örnektir.18 Bununla birlikte, diğer ülkeler bakımından benzer ağır yaptırımlar gündeme alınmamaktadır. Bu çifte standart, AİHM’nin evrensel insan hakları koruyuculuğu rolünü zayıflatmakta ve siyasi etkilerden arındırılmış, bağımsız bir denetim mekanizması olma iddiasını sorgulatmaktadır.
6.1 Sisteme Dahil Olmayan Devletler: ABD ve İsrail Örneği
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf olmayan ve AİHM yargı yetkisini tanımayan devletler arasında en dikkat çekici iki örnek Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve İsrail'dir. Bu ülkeler, Avrupa Konseyi üyesi olmadıkları için AİHM’ye taraf olma yükümlülükleri de bulunmamaktadır. Ancak, eğer AİHM sistemine dâhil olsalardı, hak ihlalleri bakımından oldukça ağır bir tablo ile karşı karşıya kalabilirlerdi:
ABD: Irak, Afganistan, Libya ve Suriye'de yürütülen askeri operasyonlar sırasında soykırım, toplu sivil ölümler, işkence, keyfi gözaltılar ve orantısız güç kullanımı gibi ihlaller de Mahkemenin gündemine gelirdi.19 Ayrıca Guantanamo tutuklama merkezi, işkence yasağının ihlali, keyfi gözaltılar, siyahi vatandaşlara yönelik polis şiddeti, sistematik ırk ayrımcılığı, göçmenlerin sınır dışı edilme koşulları ve sığınma taleplerine yönelik kötü muamele gibi alanlarda AİHM içtihatlarına göre çok sayıda ihlal tespit edilebilirdi.20
İsrail: Filistin topraklarındaki işgaller, orantısız güç kullanımı, sivillerin hedef alınması, yerleşim politikaları, seyahat özgürlüğünün kısıtlanması, kolektif cezalandırma, abluka ve Gazze'deki saldırılar sırasında yaşanan sivil kayıplar AİHS’nin başta yaşam hakkı, işkence yasağı, özgürlük ve güvenlik hakkı ile adil yargılanma ilkesi olmak üzere birçok maddesi bakımından sistematik ihlal teşkil etmektedir.21 Buna ek olarak İsrail'in İran'a yönelik istihbarat operasyonları, nükleer tesislere yönelik saldırılar ve bölgesel istikrarsızlığa yol açan politikaları da insan hakları açısından değerlendirmeye açık uygulamalardır.22
Bu bağlamda, AİHM sistemine dâhil olmayan bu ülkeler, denetim dışı kalmakta ve uluslararası insan hakları hukukunun bağlayıcı bir denetiminden korunmaktadır. Bu da evrensel insan hakları koruma sisteminin küresel ölçekte eşit ve adil işlemediğine yönelik ciddi eleştirileri gündeme getirmektedir.
7. Sonuç
AİHM’ye bireysel başvuru hakkı, bireylere uluslararası hukuk düzleminde önemli bir başvuru olanağı sağlamaktadır. Ancak Avrupa kıtasının kendi içindeki hak ihlalleri, AİHM sistemine olan güveni zedelemektedir. Avrupa, hukuki idealizmi ile siyasal gerçeklik arasındaki çelişkiyi gideremedikçe ve insan hakları söylemini samimiyetle içselleştirmedikçe AİHM kararları sadece bireysel telafi aracı olmaktan öteye geçemeyecektir.
1. F. Gölcüklü & A. Ş. Gözübüyük, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara: Turhan Kitabevi, 2002.
2. D. Tezcan, M. R. Erdem & O. Sancakdar, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2002.
3. M. Kapani, İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, Ankara: Bilgi Yayınları, 1996.
4. The Guardian, “Greece guilty of systematic pushback of asylum seekers,” 2025, https://www.theguardian.com/
5. N. Çavuşoğlu, Avrupa Konseyi: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin Denetim Sistemi, Cogito – İnsan Hakları, Yapı Kredi Yayınları, 2000.
6. Council of Europe, Protocol No. 15 Amending the Convention, 2022, https://www.coe.int/
7. G. Dutertre, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarından Örnekler, 2007.
8. E. Bozkurt & S. Kanat, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Başvuru Elkitabı, t.y.
9. ECHR Application Guide, 2024.
10. M. Yıldız, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargısı, Ankara: Yetkin Yayınları, 1998.
11. C. Urfalıer, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne Başvuru Metodu* (Yayımlanmamış Staj Bitirme Tezi), Kayseri Barosu, 2010.
12. Reuters Legal, “France’s detention conditions violate rights,” 2024, https://www.reuters.com/
13. Deutsche Welle, 2021; RSF – Reporters Without Borders, 2022.
14. European Law Blog, “Judicial Independence in Poland and Hungary,” 2023.
15. ECHR, Annual Report, 2022.
16. Avrupa Konseyi, “Supervision of the execution of judgments of the European Court of Human Rights,” https://www.coe.int/en/web/execution
17. Council of Europe, Statute of the Council of Europe (ETS No. 1, 1949) ve European Convention on Human Rights (ETS No. 5, 1950).
18. Avrupa Konseyi, “Decision on the Russian Federation’s membership,” 2022, https://www.coe.int/en/web/portal/russia
19. Human Rights Watch, “US Military Operations and Civilian Casualties in Iraq and Syria,” 2023, https://www.hrw.org/
20. Amnesty International, “Guantanamo Bay and the Violation of International Human Rights,” 2022, https://www.amnesty.org/
21. B’Tselem, “Israeli Violations in the Occupied Palestinian Territories,” 2024, https://www.btselem.org/
22. United Nations Human Rights Council, “Report on Human Rights Violations in Gaza,” 2023, https://www.ohchr.org/
|
Bu makaleden kısa alıntı yapmak için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir :
"Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Usulü Ve Avrupa’daki Sistematik Hak İhlalleri" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Cüneyt Urfalıer'e aittir ve makale, yazarı tarafından Türk Hukuk Sitesi (https://www.turkhukuksitesi.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır.
Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak yazarının izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz.
|
|
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Usulü Ve Avrupa’daki Sistematik Hak İhlalleri
