I- GİRİŞ

Yüzde usulü ücret kavramı 4857 sayılı İş Kanunumuzun 51.maddesinde tanımlanmış olup, yüzde usulü çalışan işyerlerinde toplanan paraların yüzde olarak dağıtılması ise Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında yönetmelikte belirlenmiştir.

Eski kanunda yüzdelerin ödenmesine ilişkin 47.madde 4857 sayılı yeni İş Kanununda da aynen korunmuştur. Yüzde usul ile ilgili kanun maddesi bu tip yüzde usulü ödemeyle çalışan işyerlerinden bu tip ödemeyi seçen işyerleri için uygulanacaktır.

Konumuz itibari ile şimdi yüzde usulü ücret kavramı, yüzde usulü ücretin uygulanacağı işyerleri ve toplanan paraların yüzde olarak nasıl dağıtılacağına değineceğiz.

II- YÜZDE USULÜ ÜCRET VE YÜZDELERİN ÖDENMESİ

Otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerden "yüzde" usulünün uygulandığı müesseselerde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına "yüzde" eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan yahut da onun kontrolü altında bir araya toplanan paraları işveren işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorundadır.
İşveren veya işveren vekili yukarıdaki fıkrada sözü edilen paraların kendisi tarafından alındığında eksiksiz olarak işçilere dağıtıldığını belgelemekle yükümlüdür.
Giriş kısmında da belirttiğimiz üzere eski kanunundaki 48.madde yeni İş Kanunumuzda aynen korunmuştur.
Yüzdelerden toplanan paraların o işyerinde çalışan işçiler arasında yapılan işlerin niteliğine göre, hangi esaslar ve oranlar çerçevesinde dağıtılacağı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle gösterilir.
Maddede sözü edilen işyerlerinde mutlaka yüzde usulü ücret ödenmesi gerekmez. Madde, bu tip işyerlerini işleten işverenler tarafından bu sistemi seçen işverenlere uygulanacaktır.
III- YÜZDELERİN BELGELENMESİ
Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde, işveren, her hesap pusulasının genel toplamını gösteren belgeyi, toplu iş sözleşmesinin uygulandığı işyerlerinde sendika temsilcisine, diğer işyerlerinde bu Yönetmeliğin 8 inci maddesinde belirtilen seçilmiş işçi temsilcisine vermekle yükümlüdür. Bu belgenin şekil ve uygulama usulleri, iş sözleşmelerinde veya toplu iş sözleşmelerinde gösterilir. Bu belgeler ve belgelerin esas alındığı kayıtlar, beş yıl süreyle saklanır.
Yüzdelerin belgelenmesine ilişkin bu madde, bürokratik ve bugün için anlamını yitirmiş olan eski İş Kanunun 48.maddesinin 1,2,3,4, 5.ve 7. fıkraları çıkartılmıştır. Maddenin 6.fıkrası asıl madde metni haline getirilmiş ve yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde, işverenlere bir yükümlülük getirmiştir. Buna göre; her hesap pusulasının genel toplamına ilişkin müşterilerden alınan paraları gösteren belgeyi işçi temsilcisine, yoksa işçilerin kendi aralarından seçtikleri bir temsilciye vermek zorundadırlar.
Sözü edilen belge, iş sözleşmesinde veya toplu iş sözleşmesinde düzenlenecek ve belirtilecektir. Toplu iş sözleşmesi varsa belge sendika işyeri temsilcisine, yoksa işyerinde işçilerin seçecekleri temsilciye işveren tarafından verilecektir. Bu belgeler 5 yıl süre ile saklanmak zorundadır.

IV- YÜZDELERİN DAĞITILMASINA İLİŞKİN ESASLAR

Yüzdelerin dağıtımında, işyerindeki tüm servislerden elde edilen yüzdelerin toplamı ile işçilerin fiilen yaptıkları işler esas alınır. İşyerinde çalışan her işçi, toplanan yüzdelerden, fiilen çalıştığı gün sayısına ve elde ettiği puana göre yararlanır. İşçinin yaptığı işler, puan cetvelinde birden çok gruba giriyorsa, sadece puanı yüksek olan iş esas alınır.
Fazla çalışma yapan ve fazla sürelerle çalışan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir.
Düğün, çay, balo, ziyafet ve toplantı gibi ilave işlerden, servis karşılığı yüzde alındığı takdirde, bu işler için geçici olarak alınan işçilerin ücretleri, puan cetvelinde yer alan, yapılan iş ve görev unvanları dikkate alınarak hesaplanır. Ancak, bu tutar çalışılan süreye denk gelen asgari ücretin altında olamaz. İlave işler için alınan işçiler, başka işlerde çalıştırılamaz.
VI- YÜZDE USULÜNDE PUANLARIN VERİLMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ
İşyerlerinde yapılan işlerin niteliğine göre, işçiler için tespit edilen puanlar, Yönetmelik ekindeki puan cetvelinde gruplar halinde gösterilmiştir. İşçiler, dahil oldukları grubun alt sınırındaki puanla işe başlarlar. Bu cetvelde yer almayan işler ve unvanlar için, işçiye cetveldeki benzeri işlerden en yakın olanının puanı verilir.
İşyerinde aynı grupta geçen başarılı her üç yıllık hizmet için, bir puan eklenir. İşyerine yeni alınan işçilerin, meslekte geçirdikleri başarılı hizmet yıllarını belgelendirmeleri durumunda, bu hizmetleri de, aynı esaslara göre değerlendirilir. Ancak, bu şekilde bulunacak puanlar, o grubun üst sınırını geçemez. Bir üst gruba atanan işçi, eski grubundaki üst sınır puanına erişmiş ise, yeni grubun alt sınır puanının bir puan fazlasını alır.
Değerlendirilen hizmet sürelerine ilişkin belgeler, işyeri kayıtları arasında saklanmak zorundadır.
Hizmet süreleri ile başarı durumları, işyerlerinde oluşturulacak değerlendirme kurulu tarafından tespit edilir. Değerlendirme Kurulu; işveren veya temsilcisinin başkanlığında, sendika temsilcisi ve işveren vekili sıfatını taşımayan en kıdemli birim amirinden oluşur. İşyerinde uygulanan toplu iş sözleşmesi yoksa, tüm işçilerin katılımıyla, işçilerin kendi aralarında, gizli oy açık sayımla seçecekleri, işçi temsilcisi kurula katılır.
Bu işçi temsilcinin seçimi ile ilgili gerekli işlemler, işveren temsilcisi ile biri servis içi diğeri servis dışı olmak üzere, en kıdemli iki birim amiri tarafından yapılır. Seçim sonucu tutanakla belgelenir ve işyerinde ilan edilir. Temsilcinin herhangi bir nedenle iş sözleşmesinin sona ermesi halinde, aynı usulle yenisi seçilir.
Temsilci seçimine ilişkin belgeler, işyeri kayıtları arasında saklanır. Servislerde çalışan işçilerin, puan cetveline göre yaptıkları işin karşılığı olan puanlarının tamamı dikkate alınır. Servis dışında çalışan işçiler için, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, yaptıkları işin karşılığında, puan cetvelinde gösterilen puanların, yüzde 25'i dikkate alınır. Bu Yönetmelik kapsamına giren işyerlerinde, bölümlerin birinci derecedeki sorumlu müdürleri ile müdür yardımcıları ve bunların üzerlerindeki görevlilere, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, Yönetmeliğin 6 ncı maddesindeki esaslara göre, I. Grup içerisinde tespit edilecek puanın yüzde 5'i verilir.
VII- YÜZDE USULÜNE GÖRE ÇALIŞANLARIN İZİN VE TATİL ÜCRETLERİ
Servis dışında çalışan işçilerin hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretleri ile yıllık izin ücretleri karşılığı olarak işveren tarafından ödenecek paraların hesabında, bu işçilere yüzdelerden düşen paylar da dikkate alınır. Bu hesaplama yüzde ile çalışan işçiler için İş Kanununda öngörülen esaslara göre yapılır. Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde hafta tatili ücreti işverence işçiye ödenir.
VIII- YÜZDE USULÜ ÜCRETTE KIDEM TAZMİNATI HESABI
Kıdem tazminatının hesaplanması, son ücret üzerinden yapılır. Parça başına, akort, götürü veya yüzde usulü gibi ücretin sabit olmadığı hallerde son bir yıllık süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminatın hesabına esas tutulur.

Ancak, son bir yıl içinde işçi ücretine zam yapıldığı takdirde, tazminata esas ücret, işçinin işten ayrılma tarihi ile zammın yapıldığı tarih arasında alınan ücretin aynı süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle hesaplanır.

Nitekim Yüksek Mahkeme Yargıtay kararı; ‘’ İşyerinde yüzde ya da bahşiş usulü ücret ödenmesi halinde hafta tatili ile bayram ve genel tatil ücretlerinin zamlı kısmının hesaplanarak.ödenmesi.gerekir. Ödenmeyen hafta tatili ile bayram ve genel tatil ücretleri sebebiyle iş sözleşmesinin feshi haklı nedene dayandığından emeklilik sonrası çalışmaları için de kıdem tazminatına hak kazandığının kabulü gerekir. Kıdem tazminatı hesabında işverenin bir veya değişik işyerlerinde geçen hizmetlerinin toplamı üzerinden kıdem tazminatı ödenmesi gerektiğinden, davacı işçinin emeklilik öncesi ve sonrası hizmetleri birleştirilmek suretiyle kıdem tazminatı isteğinin kabulüne karar verilmelidir’’ yönündedir.

IV- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Konu itibari ile eski İş Kanunun 48.Maddesinin Yeni İş Kanunu ile korunduğu, kapsama alındığını görmekle birlikte, Eski kanunun 48.maddesinin 1,2,3,4,5,ve 7. fıkralarının çıkarıldığını, ancak 6.maddesinin yeni kanun ile tam metin haline dönüştüğünü görüyoruz.

Bir nevi yüzde usulünün işveren ve işçi için bir seçimlik hak olduğunu, kanunda yüzde usulü ile işletilen işyerlerinin belirtildiği halde işverenin ve işçinin seçme şansının bulunduğu anlıyoruz.

Ancak yüzde usulü ile çalışan işçilerin izin ve tatil ücretleri bakımından, yapılan denetimlerin yetersiz olması nedeni ile eksik tutulan belgeler açısından sorun yaşayacağı kanaatindeyim.